Уопсастыба

Ытык Ийэ Хобороос 20-тэ оҕоломмутуттан биэс уолу, икки кыыһы тутан хаалбыта. Инникигэ эрэллэрэ, мохсоҕол уолаттара Алексей I, Петр, Алексей II, Спиридон, Василий сырдык тыыннара уоттаах сэрии толоонугар быстыбыта, тапталлаах дойдуларыгар, күндү ийэлэригэр эргиллибэтэхтэрэ. Хобороос сүтүк аһыытын эрдээхтик тулуйбута, туруулаһан туран олоҕу салҕаабыта. Кырыыстаах сэрии Малгиннары имири эспэтэҕэ, кинилэр дьон санаатыгар сүппэт-оспот дьылҕаламмыттара, олорботох олохторун Хобороос кыргыттара, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салҕыыллар. Биэс уолун сүтэрбит Ытык Ийэ сата-буурай аргыардаах сэриини кытаанах санаатынан, олоххо дьулуурунан кыайбыта.

Биир дойдулаахтара баайаҕалар бырааттыы Малгиннар уонна Ытык Ийэ Феврония Николаевна сырдык ааттарын үйэтитэн өйдөбүнньүк пааматынньыктары туппуттара. Ол курдук, 1990 с., Улуу Кыайыы 45 сылын көрсө И.А. Уваров көҕүлээһининэн уонна толкуйунан Малгиннар төрөөбүт-үөскээбит алаастарыгар Үрэх Төрдүгэр түмэл-тэлгэһэни туппуттара. Бу тутууну Малгиннар биир дойдулаахтара үөрүүнэн өйөөбүттэрэ. Маныаха, Баайаҕа олохтооҕо, оччолорго хоһоон айарга саҥа холонон эрэр Надежда Андросова сүргэтэ көтөҕүллэн «Бырааттыы Малгиннар эргиллэн кэллилэр» диэн хоһоону суруйбута:

Бырааттыы Малгиннар эргиллэн кэллэннэр,

Мөҥүрүөн сиригэр ыһыахтаан эрэллэр,

Хатаннык кыынньыбыт кымыһы иһэллэр,

Кылыйсан, куобахтаан тэҥ дьону булбаттар.

Балаҕан иһигэр көмүлүөк күөдьүйбүт,

Быыл буолбут биэс синиэл көхөҕө ыйаммыт,

Хобороос эмээхсин уотугар ас бэрсэр,

Биэс уолун утуйар таҥаһын бэрийэр.

Уот сэрии ньиргиэрэ ааспыта ыраатта,

Түөрт уонтан тахса сыл хаар ууллан уһунна,

Түөрт уонтан тахса сыл бу алаас сөҥмүтэ,

Биэс уолун эргиллэр түгэнин күүппүтэ.

Үөрүүлээх ол түгэн бу бүгүн дьэ үүннэ –

Кыракый бу алаас, бу ытык тэлгэһэ,

Балаҕан дьиэ аанын арыйан киирэрбэр

Арыаллыыр курдуктар биэс быраат кэннибэр.

Бырааттыы Малгиннар өлүүнү киэр илгэн,

Эргиллэн кэллилэр сыллары чиэрэстээн,

Олох, дьол туһугар кырдьыктаах охсуһуу

Үөһүгэр буолаары, ол сэрии уотунуу.

Эргэрбит синиэли санныга иилинэн,

Биэс быраат тураҕыт балаҕан иннигэр,

Эдэркээн киһиэхэ сүрэххэ сөҥөрдүк

Аҕалыы кэс тылы этэҕит нүһэрдик.

Биэс буойун бухатыыр илинтэн, аттаахтар,

Ол күнү көтөҕөн сиэллэрэн иһэллэр,

Төрөөбүт алаас сир, ийэкээ, дьэ, таҕыс,

Биэс күндү чопчугун сэргэҕэр эн көрүс.

Хоһоон Малгиннар тустарынан истибит хас биирдии киһиэхэ «Оо, арай, уолаттар тыыннаах эргиллибит буоллуннар» диэн суоҕу баар оҥорон көрдөрөр ураты курус санааны үөскэтэр, ол эрээри, туох эрэ сырдыкка, үйэлээххэ итэҕэтиэх иэйиини уһугуннарар. Надежда Андросова илэ туолбатах баҕа санааны хоһоон тылларынан тилиннэрэн Малгиннары тыыннаабыта.

Ырыа айыллыбыт устуоруйата

Надежда Андросова-Айтылыттан «Эргилии» ырыа айыллыбыт устуоруйатын билиһиннэрэригэр көрдөстүм.

«1990 с. дойдум дьоно, баайаҕалар, бырааттыы Малгиннар төрөөбүт Үрэх Төрдө диэн сирдэригэр музей-уһаайбаны оҥорон эрэллэрин уонна аны сайын аһыллыыта буоларын туһунан дьоһун сонуну иһиттим. Миэхэ эмиэ, бары баайаҕаларга курдук, бу үлэ далааһыныттан үөрүү уонна биир дойдулаахтарбынан киэн туттуу күүстээх иэйиитэ киирэн, бырааттыы Малгиннар тустарынан хоһоону суруйан кэбистим.

Ити кэмҥэ Тааттаҕа Прокопий Чуукаар саҥа киэҥник биллэн эрэр эдэр поэт Анна Парниковалыын кэлэ сылдьыбыттара... Айар дьоннуун көрсүһүүгэ ыҥырбыттарыгар тиийэн, «Малгиннарбын» көрдөрдүм. Анна ааҕаат, тута «бу дьиҥнээх хоһоон» диэтэ. Оттон Прокопий Чуукаар: «Баччалыы сүһүөхтээн суруллар хоһоон суруллуута саамай судургу», – диэтэ, ис хоһоонун туох да диэбэтэ. «Ээ, оннук эбит дуу, ол иһин түргэнник сурулуннаҕа», – дии санаатым. Чуукаар улахан суруйааччы буолан, кини сыанабылын Анна киэнинээҕэр ордук итэҕэйдим. Онтон ыла итинник уһун сүһүөхтээх хоһоону хаһан да суруйбатаҕым, төһөнөн кылгас да, оччонон үчүгэй дии саныыр буолбутум. Оттон ити хоһоон түргэнник суруллуутун төрүөтэ тиэхиньикэтин судургутуттан эрэ буолбатах быһыылаах диэн кэлин саныыбын. Сүүрээҥҥэ киирэн суруйбут курдукпун, сүрэхтэн тахсар билии-көрүү сүүрээнигэр. Онно эбии ити Чуукаар этэр «судургу тэтимин» таба туттахха, бэйэтэ кутуллан барар эбит.

...Оччолорго суруйааччылар эдэрдэри бэчээккэ кытаанах соҕустук ырытар, дьарыйар этилэрэ. “Кыаҕыҥ суох буоллаҕына, литэрэтиирэҕэ чугаһыы да сорунума” диэх курдук хабааннаах тыллаах буолаллара. Сөпкө этэллэр дии саныырым, ол иһин олус куттанарым. Онон хоһооннорбун кимҥэ да ырыттарбатаҕым. Арай дойдум дьоно: «Хайа, Надя, билигин хоһоон суруйаҕын дуо?» – диэн наар ыйыталлара кэлин долоҕойбор син тиийэн, биһирииллэр быһыылаах диэн дьэ сэрэйэр буолбутум.

Хата, дойдубар, Улуу Кыайыыга анаммыт куонкуруска «Малгиннарбын» куттаммакка биэрэн, аны кыайыылаах буолан тахсыбытым. Онтон эрдийэн, хас да сыл араас хоһоон күрэҕэр кыттан, бастаталыы да сылдьыбыт түгэннэрдээҕим.

1992 с. оҕобун көрөн дойдубар Баайаҕаҕа олордохпуна, биллэр мелодист Павел Акимов ол дьыл доҕоругар Н.И. Егоровка кыстаабыта уонна олохтоох ааптардар хоһоонноругар ырыа бөҕөтө айбыта. Дьэ кини «Бырааттыы Малгиннар эргиллэн кэллилэр» хоһооммор матыып айда уонна хас да куолаһынан ылланар хуор нуотатын суруйда. Ырыаны «Эргиллии» диэн ааттаабыттара, өр сылларга Баайаҕа хуора ыллаабыта. Дойдум дьоно нэһилиэктэрин туһунан ырыалары долгуйан, өрө көтөҕүллэн да туран ыллыыллара, Павел Акимовка олус махтаналлара.  Оттон мин, киһи сөҕүөх, ол ырыалары кыбыстан истэ да сатаабат этим, мелодиспар махтаммыппын да өйдөөбөппүн. Ити ырыаны таһынан Павел Акимов Баайаҕа туһунан уонна Ойуунускай туһунан хоһооннорбор матыып айбыта. Барахсан, бэрт талааннаах үлэһит киһи кэлэн, нэһилиэги сэргэхситэн ааспыта.

Бырааттыы Малгиннар аймахтара Хатылаевтар, Степановтар, мөҥүрүөннэр, үрэх төрдүлэрэ бу хоһоону, ырыаны сөбүлээбиттэрэ, ис дууһаларынан ылыммыттара, ааҕан, дакылаакка эҥин киллэрэн, киэҥ араҥаҕа таһаара сатыыллара. Өссө кэлин дойдум биир ытык кырдьаҕаһа оройуон хаһыатыгар «Ырыа ааптарын өйүөххэ» диэн ааттаах суруга тахсыбыта. Онно кини Малгиннар тустарынан ырыа тылын үрдүктүк сыаналыырын туһунан эппит этэ. Ону хайдах биир хоһоонунан ааптары өйүөххэ диэн ыҥырдаҕай диэн күлэ санаабытым да, романтик дууһалааҕын сөхпүтүм. Дьэ ити курдук бу ырыа устуоруйата», - диэн кэпсээтэ Айтылы.

Ырыа тылын ааптара

Андросова Надежда Васильевна-Айтылы 1961 сыллаахха Таатта Баайаҕатыгар төрөөбүтэ. 1978 с. Баайаҕа орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ. Хабаровскайдааҕы мэдиссиинэ үнүстүүтүгэр үөрэнэн провизор-фармацевт идэтин ылбыта. Ытык Күөл, Дьокуускай аптекаларыгар үлэлээбитэ. Билигин кинигэ кыһатыгар фрилансер эрэдээктэринэн үлэлиир.

Оскуола саҕаттан суруйар. Аан бастакы Ойуунускайга анаабыт хоһооно 1988 с. «Таатта» хаһыатыгар бэчээттэммитэ. Хоһоонноро «Кырдал кыталыктара», «Болҕойуҥ, эдэр саас», «Көмүлүөк күлүмүн суһума», «Таатта 100 суруйааччыта» о.д.а. хомуурунньуктарга бэчээттэммиттэрэ. Айтылы хоһоонноругар мелодистар Павел Акимов, Станислав Луковцев, Елена Старостина-Хотун Арылы матыып айбыттара. 2013 с. «Хаар тыына» хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта.

Ырыа матыыбын ааптара

Ырыа айааччы, бэйэ үөрэхтээх композитор Павел Гаврильевич Акимов 1939 сыллаахха ахсынньы 14 күнүгэр Сунтаар оройуонун Сиэйэтигэр күн сирин көрбүтэ.

1958 с. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун, Москубатааҕы норуот айымньытын дьиэтин иһинэн муусукаҕа кэтэхтэн үөрэҕи, онтон Чурапчыга 6 ыйдаах духовой оркестрдар салайааччыларын, Хабаровскайга хормейстер-баянист 2 сыллаах үөрэхтэрин бүтэрбитэ.

Булуҥ, Өлөөн, Анаабыр улуустарыгар зоотехнигынан, Сунтаар улууһун Бүлүүчээн орто оскуолатыгар ырыа-муусука учууталынан үлэлээбитэ, кэнсиэр-эстрада бюротугар баянист артыыһынан, хуор уопсастыбатыгар сүрүн методиһынан, идэлээх үөрэх салаатыгар ырыа уонна үнкүү ансаамбылын баяниһынан, култуура дьиэтигэр уус-уран салайааччынан үлэлээбитэ.

1960 с. саҕалаан бастакы ырыаларын айбыт. 1972 с. «Мелодия» пиирмэ В. Никоноровтыын толорбут үс ырыатын, 1978 с. ырыаларын Улахан тыйаатыр солистара нууччалыы толорбуттарын быластыыҥкаларга уһулбуттар. Саха араадьыйатын пуондатыгар 35 ырыата уонна үгүс ырыалара норуот айымньытын пуондатыгар киирбиттэрэ. Барыта 100-тэн тахса ырыаны айбыта биллэр. Д. Васильев тылларыгар «Тахсыах эрэ күүлэйдии» («Нууралдьыйан дьикти киэһэ») диэн ырыата ХХ үйэ 100 бастыҥ ырыатын иһигэр киирбитэ. 1984 с. Д. Салиман-Владимиров эрэдээксийэтинэн «Якутские песни. Мелодии Павла Акимова» хомуурунньуга Москубаҕа «Советский композитор издательствоҕа» нууччалыы бэчээттэммитэ.

Павел Акимов Таатта Баайаҕатыгар култуура дьиэтигэр баяниһынан үлэлии сылдьыбыта. Ол үлэлиир кэмигэр олохтоох ааптардар Христина Слепцова, Роман Хатылаев-Кутаамыскай, Николай Егоров-Баайаҕыын, Надежда Андросова-Айтылы хоһоонноругар хас да ырыаны айбыта. «Тааттам сирэ», «Мин Тааттам», «Былатыан туһунан ырыа», «Эргиллии» о.д.а. ырыалара таатталар киэн тутта ыллыыр ырыаларынан буолбуттара, биллэр ырыаһыттар репертуардарыгар киирбиттэрэ.

Антонина Неустроева

Хаартыскалар Н. Андросова уонна Андросовтар учуутал династияларын аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл архыыбыттан