Устуоруйа

Сэргэхсийиини таhаарбыттара

Куорат интэлигиэнсийэтин ордук сайдыылаах сорҕото өссө 19 үйэ саҕаланыытыттан литэрэтииринэй уонна муусукалаах киэһэлэри тэрийтэлииллэрэ. Любительскай испэктээхтэри туруортууллара, онно бэрээдэк өттүнэн эҥкилэ суох сыылынайдары ыҥыртыыллара. Хотугу кыракый куорат олохтоохторо бэйэлэрин күүстэринэн дьону сэргэхситэн, олус нэстик уонна биир күдьүс салгымтыалаахтык устар олоххо ханнык эрэ сэргэхсийиини таһаараллара туһугар улахан дьыала этэ.

1906 сыллаахха сахалыы бастакы испэктээх «Саха тыйаатырын Антологиятын» бастакы кинигэтигэр сахалыы испэктээҕи тэрийэн туруорааччылартан биирдэстэринэн П.А. Охлопков – Наара Суох аата ааттанар. Ол эрээри «Наара Суох» испэктээх кэлиҥҥи турууларыгар ханнык да кыттыыны ылбатах, кини аата-суола ханна да ыйыллыбатах уонна ахтыллыбатах.  Дьокуускайдааҕы добровольнай баһаарынай хамаанда рандмейстера Иннокентий Евтропьевич куорат саамай киинигэр Улахан уулуссаҕа (билигин Ленин проспега) олорбут. Сулумах киһи буолан, көҥүллүк, таптаабытынан сылдьар эбит. Кинини кытта кэргэннэрэ суох икки эдьиийэ олорсоллоро үһү. Иннокентий Евтропьевич дьиэтэ баһаарынай хамаанда дьиэтин аттыгар турбут, кыһыҥҥы кэмҥэ дьиэ иччитэх буолар эбит. Испэктээги туруорууга быһаччы сыһыаннаах дьон Иннокентий Евтропьевиһы кытта кэпсэтэннэр, баһаарынай хамаанда дьиэтин арыандаҕа ыланнар, испэктээги туруора сылдьыбыт буолуохтарын сөп. П.А. Охлопков ол иһин тэрийээччилэр ахсааннарыгар кииристэҕэ.

Олоҥхо-испэктээх бастакы туруута сүүнэ ситиһиилэммитэ биллэр. Дьиҥэр, баһаарынай хамаанда дьиэтэ испэктээги туруорарга ырааҕынан сөбө уонна сатамдьыта суоҕа.

  Дьокуускай култуурунай олоҕор улахан оруолламмыт ол дьиэ оннугар ааспыт үйэ 50-с сс. дьон олорор 4 этээстээх дьиэтэ тутуллан турбута. Кэлин ол дьиэ саахалланар туруктанан көтүрүллүбүтэ. Тэрийээччилэр бэйэлэрэ дьиэтэ суох буоланнар, бииртэн биир дьиэҕэ көһө сылдьан үлэлээннэр, үгүс ыарахаттары көрсүбүт буолуохтаахтар. Холобур быһыытынан эттэххэ, «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» испэктээх иккистээн, 1906 сыл муус устар ыйга ханнык дьиэҕэ туруоруллубутун биһиги кыайан быһаарбатыбыт.

В.В. Никифоров-Күлүмнүүр суруйбут «Манчаары түөкүн» диэн дыраамата Никольскай уулуссатыгар турар ааптар бэйэтин олорор дьиэтигэр  туруоруллубута. Куорат олохтоохторо бу уулусса сорҕотун куораттааҕы Полицейскай управление дьиэтэ турарынан, «Полицейскай» диэн ааттыыллара. Василий Никифоров XIX үйэ бүтүүттэн куоракка олоруоҕуттан элбэх дьиэни уларыппыта биллэр. Тиһэҕэр, Малобазарнай уулуссаҕа олбуордаах улахан дьиэни атыыласпыта. Ойоҕо арахсан баран, дьиэни атыылаабыта. Василий Васильевич төһө да үрдүк дуоһунастаннар, Дьокуускай уобалаһынааҕы земскэй упарааба бэрэссэдээтэлэ этэ, бэйэтэ бас билэр дьиэтэ суох хаалбыта.

Сороҕор испэктээх Набережнай уулуссаҕа (Чернышевскай уулусса) турар «Марков дьиэтигэр» туруоруллара. Бөдөҥ бэрэбинэлэртэн таҥыллан тутуллубут, ортотугар мезониннаах дьиэ, кинини тулалыыр биир этээстээх дьиэлэртэн биллэ-көстө уратыйара. Бу дьиэ урукку хаһаайынын Н.В. Марковы 2-с киилдьийэлээх атыыһыты 1881 сыллаахха халабырдьыттар өлөрбүттэрэ. Н.В. Марков биир кэмҥэ куорат кулубата буола сылдьыбыта. Кини нэһилиэнньиктэрэ суоҕа, онон дьиэ куораттааҕы упарааба бас билиитигэр бэриллибитэ. Упарааба сөптөөх төлөбүргэ дьиэни ардыгар уопсастыбаннай, ардыгар үөрэх кыһаларыгар түүлэһиигэ биэрэрэ. Бастакы кэмҥэ бу дьиэҕэ «Саха норуотун ортотугар үөрэҕи тарҕатар уопсастыба» үлэлээн сылдьыбыта. Уопсастыба салайааччылара сырдатар уонна култуурунай боппуруостарынан, испэктээхтэри туруоруунан дьарыктаналлара (1907 – 1908 сс.).

Олоҥхо сюжетынан таҥыллыбыт кэлиҥҥи испэктээхтэр, холобур, «Кулан кугас аттаах Кулантай Бухатыыр» Дьокуускайдааҕы туора урдустар кулууптарыгар туруоруллубута. Н.В. Марков дьиэтигэр буолуон сөп. Источникка атын аадырыс эмиэ ыйыллар, ол бааһынай Г.Г. Игумнов дьиэтэ. Г.Г. Игумнов ити сылларга Никольскай (Полицейскай) уулуссаҕа турар дьиэҕэ кинигэ атыытын  аһарга көҥүлү ылбыта. Билигин ол миэстэҕэ Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) дьиэтэ турар.

Нууччалыыттан сахалыы тылбаастаммыт нуучча кылаассыктарын дыраама айымньылара, Н.В. Гоголь, Л.Н. Толстой, А.П. Чехов уо.д.а. бийиэсэлэрэ Бирикээсчиктэр хардарыта көмөлөһөр уопсастыбаларын кулууптарыгар туруоруллаллара. Кулууп куорат олохтоохторун култуурунай сынньалаҥнарын атаарар тапталлаах миэстэлэригэр кубулуйбута. Кулуупка испэктээхтэри таһынан, муусука киэһэлэрэ, публичнай лиэксийэлэр, таансылар, бырааһынньыктааҕы уонна атын дьаһаллар ыытыллаллара. Кулууп национализацияламмыт дьиэ этэ, кулуупка Норуодунай дьиэ, тыйаатыр үлэлииллэрэ. Онтон Дьокуускайдааҕы куорат сэбиэтин балаансатыгар бэриллибитэ уонна дьон олорор уопсай дьиэтигэр кубулутуллубута. Дьиэ XX үйэ 20-с сс. уокка былдьаммыта. Турбут миэстэтигэр икки этээстээх мас дьиэ тутуллубута. Кэлин букатын эргэрэн көтүрүллүбүтэ. Билигин Таалай күөл үрдүнэн Биисинэс-киин дьиэтэ дьэндэйэр.

Саха уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Анемподист Иванович Софронов бэйэтин аатырбыт дыраама айымньытын «Дьадаҥы Дьаакыбы» бэйэтин дьиэтигэр туруорбутун туһунан сибидиэнньэ баар. Кини ол кэмҥэ саҥа үөскүү сатаан эрэр Национальнай тыйаатыр эдэр артыыската Е.К. Яковлеваны ойох ылан сылдьар кэмэ. Эдэр кэргэнниилэр балыгы бултатыынан дьарыгырар атыыһыт К.Д. Спиридонов дьиэтигэр олороллоро. Тойон эдэрдэр оонньууларыгар-көрдөрүгэр хаһан да орооспот, мэһэйдэспэт этэ. К.Д. Спиридонов аты эккирэтиэххэ сөптөөх киэҥ-куоҥ дьиэтэ 1922 сыл сайынынааҕы улахан уокка былдьаммыта. Ол дьиэ турбут сирин билигин чуолкай ыйар кыайтарбата буолуо. Малобазарнай уулусса (Салтыков-Щедрин уулуссата) ааспыт үйэ 70-с сс. туох баар тутууларыныын, дьиэлэриниин көтүрүллэн турар.

Куорат кырдьаҕас саастаах көлүөнэ дьонугар С.А. Новгородов аатынан уулуссаҕа (уруккута Манастыырыскай) турбут мас дьиэ үчүгэйдик биллэр этэ. Сэбиэскэй кэмҥэ бу дьиэҕэ араас тэрилтэлэр түһүүлэнэн үлэлээн олорбуттара: оҕо саада, куораттааҕы олорор дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбата, «Антошка» маҕаһыын. 1917 сыллаахха Д.А. Стрелов атыыһыттан «Саха аймах» култуурунай-сырдатар уопсастыба арыандалаабыта. Бу уопсастыба дыраамаҕа сиэксийэтэ В.В. Никифоров, А.И. Софронов, о.д.а. бийиэсэлэрин көхтөөхтүк туруорара. Кэлин дьиэ «Саха омук» уопсастыба дьаһалыгар бэриллибитэ. Култуурунай-сырдатар уопсастыба дыраамаҕа сиэксийэтин үлэтин-хамнаһын XX үйэ 20-с сс. ортолоругар былаастар үүрэн-тэбэн, кыыллаан ыспыттара.

Ускуустуба уонна таҥара дьиэтэ

Испэктээхтэр, кэнсиэрдэр, сахалыы тылынан ыытыллар араас оонньуулар таҥараны итэҕэйээччилэртэн былдьаммыт уонна тыйаатыры үтүгүннэрэн «тупсарыллан» оҥоһуллубут «Во имя Воскресения Христова» хараамҥа, уруккута Спасскай эр дьон манастыырыгар ыытыллаллара. А.И. Софронов салалталаах Национальнай тыйаатыр труппата ити этиллэр дьиэҕэ көспүтэ. Ол эрэн, хараам эмэхсийбит туруга уонна манастыыр улахан кылабыыһата соҥуоран турара көрөөччүлэргэ эрэ буолбакка, артыыстарга кытта араас бэрдэ суох санааны-оноону үөскэтэрэ. 1889 сыллаахха хараамҥа епископ Якутский, сөптөөҕүнэн ааҕыллан, көмүллүбүтэ. Вилюйский Иаков уонна эрэлиигийэ үрдүктүк тутуллар, чиэстэнэр эпохатыгар төрөөбүттэр, иитиллибиттэр бырабысылаабынай церковь ииннэрин үрдүлэригэр көрү-нары көҕүлүттэн тутары улахан аньыынан ааҕаллара өйдөнүөн толору сөп бөҕө буоллаҕа.

1930 сылга, Дьокуускай куорат бырабысылаабынай общинатын бүтэһик тобохторун үлтүрүтүү уонна духовенство бэрэстэбиитэллэрин улахан бөлөҕүн ытыалааһын кэнниттэн, Сэбиэскэй былаас бэрэстэбиитэллэрэ Троицкайдааҕы кафедральнай собор кураанахсыйбыт дьиэтин тыйаатыр дьаһалыгар биэрэри сөптөөҕүнэн аахпыттара. Саха судаарыстыбаннай национальнай тыйаатыра бэйэтин саҥа сезонун 1931 сылтан саҕалаабыта. Ол сезон 1982 сылга диэри уһаабыта-тэнийбитэ. 1984 сылтан 2014 сылга диэри Эстэрээдэ тыйаатыра олохсуйан олорбута, үлэлээбитэ. Кафедральнай собор билигин даҕаны баар, тыыннаах! Дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр ирбэт тоҥҥо тутуллубут саамай кырдьаҕас таас тутуу буолар.

Билигин бу ытык тутуу Саха Сиринээҕи епархияҕа бэриллибитэ. Реставрациялыыр улахан үлэ барар. Соторутааҕыта Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын сорудаҕынан тутуу уонна архитектура министиэристибэтэ култуура нэһилиэстибэтин бу эбийиэгин бырайыактыыр-симиэтэлиир дөкүмүөнүн оҥоруу тэхиниичэскэй сорудаҕын толорууга ылыстылар. Троицкайдааҕы кафедральнай собору чөлүгэр түһэрии дьаһалларыгар култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтэ киллэрилиннилэр.

Сүрүн хаартыскаҕа: Троицкай собор – Дьокуускай саамай эргэ тутуута.

Бэчээккэ Прокпий ИВАНОВ бэлэмнээтэ.