Устуоруйа

 Бу күн кинигэ сүрэхтэниитигэр СӨ норуодунай дьокутааттара, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара, учуонайдар, устуоруктар, Алексей Аржаков-Сэһэн Ардьакыап, Илья Шадрин сыдьааннара, суруналыыстар уонна кинигэҕэ үлэлэспит үгүс дьон кыттыыны ыллылар. Билиҥҥи кэм тэтиминэн, тэрээһин икки көрүҥүнэн барда. Ол курдук, мунньах саалата толорутун ааһан, сорох кыттааччылар видео-сибээс нөҥүө тахсан, санааларын эттилэр.

 Тэрээһини СӨ Духуобунаска акадьыамыйатын вице-бэрэсидьиэнэ, суруналыыс, суруйааччы Олег Сидоров иилээн-саҕалаан ыытта. Кини, бастатан туран, бу кинигэ тахсыбытыгар Александр Жирковка махталын биллэрдэ.

  Санатар буоллахха, бу “Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии” диэн сиэрийэ бэйэтэ туспа анал бырайыак быһыытынан 2016 сылтан тахсар. Бырайыак ааптарынан, салайааччытынан уонна эппиэттээх эрэдээктэринэн Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков буолар.

Көмүс буукубунан суруллуоҕа

Ил Түмэн спикерэ Алексей Еремеев үлэтин чэрчитинэн Белоруссияҕа сылдьар буолан, эҕэрдэтин суругунан ыытта. Онно бу курдук диэбит:

“Ытыктабыллаах Александр Николаевич, эн Георгий Башарин чаҕылхай үөрэнээччитэ буолан тураҥҥын, бэйэҥ дьаныаргынан, уҕараабат кыһамньыгынан дойдубут историческай наукатыгар улахан тус кылааккын киллэрэҕин. Учууталыҥ олохтоох интэлигиэнсийэни үйэтитиигэ оҥорбут дьыалатын салҕаан, кини ыллыктаах санаатын эрэллээхтик ситэрэн иһэҕин. Бигэтик эрэнэбин, бу “Предтеча” устуоруйаҕа киирэр кинигэ буоларыгар уонна көмүс буукубунан суруллуоҕар, Сахабыт сирин устуоруйатын үөрэтиигэ бэйэтин бигэ миэстэтин буларыгар”.

Дьокуускай уонна Лиэнскэй куораттарын аккыырайа владыка Роман кинигэ туһунан санаатын үллэһиннэ:

-Мин бүгүн олус долгуйан туран, бу дьиэ боруогун атыллаатым. Бу кинигэ биһиги олохтоох интэлигиэнсийэбит туһунан научнай докумуоннарга олоҕуран оҥоһуллубут буолан, суолтата өссө үрдүк. Манна даҕатан эттэххэ, олохтоох интэлигиэнсийэ сайдыытыгар таҥара дьиэтэ (церковь) быстыспат быһаччы оруоллаах. XVII-XIX үйэлэргэ олоро сылдьыбыт итэҕэли тарҕатааччылар (миссионердар), үтүөнү оҥорооччулар (благотворителлэр), сырдатааччылар (просветителлэр) албан ааттара тиллэн, кинилэр оҥорбут үтүө өҥөлөрө умнуллубакка, кинигэҕэ үйэтитиллибитигэр махтанабын.

  Кинигэ XVIII-XIX үйэлэргэ Саха сирин олоҕун тупсарар, быраабын туруулаһар соруктаах Күн Ыраахтааҕыларга баран, сирэй-көрсөн алтыспыт маҥнайгы интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ Софрон Сыранов, Алексей (Сэһэн) Аржаков уонна Илья Шадрин олохторугар-дьаһахтарыгар, үйэлэргэ сүппэт үтүө үлэлэригэр ананар.

Илья Шадрин албан аата тилиннэ

Судаарыстыбаннай Мунньах V ыҥырыытыгар дьокутааттаабыт Анатолий Добрянцев:

--2014 сыллаахха биир дойдулааҕым Галина Шадрина: “V Малдьаҕар устуоруйатын туһунан кинигэ бэлэмнээн эрэбит”, -- диэн кэпсээбитэ. Кини онно архыыптан олус интэриэһинэй докумуоннар көстүбүттэрин эппитэ. Мин Галинаны Александр Жирковы кытары көрүһүннэрбитим. Александр Николаевич онно тута өйдүү охсон, ол булумньу бу кинигэ төрүттэниитигэр маҥнайгы олук ууруллубута.

Кинигэҕэ киирбит Софрон Сыранов, Алексей (Сэһэн) Аржаков уонна Илья Шадрин бэйэлэрин норуоттарыгар үгүс үтүөнү оҥорбут дьон буолаллар.

Оччотооҕу кэмҥэ, холуоньалыы бэлиитикэ эрэсиимэ ыарахана бэрт буолан, бу чулуу дьон, салайааччы буолан туран, балаһыанньаны бэйэбит эрэ уларыттахпытына сатаныыһы диэн, үһүөн араас кэмнэргэ Арассыыйа ыраахтааҕыларын кытары баран сирэй көрсөллөр, норуоттарын кыһалҕатын туруорсаллар. Бириэмэ хаамыытынан, кинигэҕэ киирбит дьоруойдарбыт эмиэ сайдан испит холобурдара даҕаны кэрэхсэбиллээх. Өскөтүн Софрон Сыранов нууччалыы саҥарбат, айаныгар анал тылбаасчыттаах сылдьыбыт эбит буоллаҕына, Алексей Аржаков номнуо нууччалыы билэр, үөрэхтээх киһи эбит. Оттон Илья Шадрин олоҕо бэйэтэ туспа дьикти номох.

Анатолий Анатольевич кылгастык уонна олус сэргэхтик бу үс киһи туһунан сэһэргээтэ. Кинилэр ситиһиилэригэр уонна чуолаан Илья Шадриҥҥа балай эмэ тохтоон ылла. Биһиги бэлиитиктэрбит устуоруйаны биллэллэрэ уонна интэриэһиргииллэрэ хайҕаллаах көстүү.

Тылы чинчийэр үнүстүүт түмэлин дириэктэрэ, устуоруйа наукатын хандьыдаата Пантелеймон Петров иһитиннэрбитинэн, кинигэ маҥнайгы баһа олоччу Софрон Сырановка анаммыт.

Иккис баһа Сэһэн Ардьакыап олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын сырдатар. Үһүс баһыгар, биллэн турар, Ылдьаа Һаадырын киирбит. Биһирэм кэмигэр биллибитэ, эрдэ Ылдьаа Һаадырыны бу дьон кэккэтигэр тэҥнэспэт диэн, төрүт сырдатыллыбакка, күлүккэ сылдьаахтаабыт. Хата, сөптөөх туоһу матырыйааллар архыыптан көстөннөр, бу күн саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ эрэ буолбакка, Илья Шадрин албан аата, оҥорбут үтүөтэ норуотугар тиллэр түгэнэ буолла. Пантелеймон Пантелеймонович санаппытынан, кинигэҕэ эбии 22 ааптар ыстатыйата уонна монографията киирбит.

Бастакы бэрэсидьиэн кэс тыла

СӨ маҥнайгы Бэрэсэдьиэнэ М.Е. Николаев көмөлөһөөччүтэ, биллэр уопсастыбаннай көҕүлээччи Николай Барамыгин тыл эттэ:

Михаил Ефимович бу сыл кулун тутар ыйыгар Хаҥалас улууһун салалтатын уонна нэһилиэктэрин баһылыктарын кытары көрсүһүүгэ эппитэ: “Илья Шадрин 25 сааһыгар V Малдьаҕар нэһилиэгин кинээһинэн талыллыбыта. Ити кэннэ түөрт сыл буолан баран, дойдубут тэбэр сүрэҕэр тиийэн, ыраахтааҕылыын көрсүбүтэ.

• Илья Шадрин

Уопсайа үс төгүл ыраахтааҕылардыын көрсөн турардаах. Эһиги өйдөөҥ, кини ол көрсүһүүлэригэр бэйэтин нэһилиэгин эрэ боппуруостарын буолбакка, бүтүн саха норуотун кыһалҕатын туруорсубутун”. Итинэн Михаил Ефимович өрөспүүбүлүкэбит салалтатыгар, улуус, нэһилиэк баһылыктарыгар “бүтүн саха норуотун туһугар улахан ноҕоруусканы уонна эппиэтинэһи сүгэҕит” диэн туһаайан этэр. Кини этиитин эбии быһаардахха маннык: өскөтүн 200 сыл анараа өттүгэр көннөрү нэһилиэк баһылыктара быһаччы Арассыыйа импиэрийэтин кытары сибээстэһэн, ыраахтааҕылыын сирэй көрсөрү ситиспит эбит буоллахтарына, билиҥҥи сайдыылаах XXI үйэҕэ эһиги киин салалтаны кытары ситимҥит өссө ыга уонна хардарыта буоларын ситиһиэхтээххит, - диэн Николай Андреевич тэҥсик быһыытынан илдьитин түмүктүүр.

Бүгүҥҥү күммүт кэнэҕэскибитин түстүүр

 Уһун кэм Тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа, кэлин ХИФУ иһинэн Олоҥхо үнүстүүтүн дириэктэринэн үлэлээбит Василий Иванов огдообото, устуоруйа наукатын хандьыдаата Людмила Иванова кинигэ тахсыбытынан А.Н. Жиркову уонна бары үлэлэспит дьону олус эйэҕэстик эҕэрдэлээтэ. Кини: “Норуоппут былыргыта билиҥҥи олохпутун оҥорор, онтон бүгүҥҥү күммүт кэнэҕэскибитин түстүүр”, -- диэн тоһоҕолоон эттэ. Людмила Тимофеевна эрин Василий Николаевиһы бу кинигэҕэ ахтыбыттарын иһин ис сүрэҕиттэн махтанна.

 Култуура уонна духуобунас миниистирин бастакы солбуйааччы Владислав Левочкин, култуура үлэһитин быһыытынан, көрүүтэ көдьүүстээх буолан биэрдэ. Ол курдук, кини бу кинигэ салгыы быыстапкаларга туруон, нэһилиэнньэҕэ тарҕаныан, ыал аайы баар кинигэ буолуон баҕарарын биллэрдэ.  “Предтеча” кинигэ салгыы уус-уран бырайыактар үөскүүллэригэр олук ууруоҕа”, -- диэн санаатын үллэһиннэ.

 Бэйэлэрин эҕэрдэлэрин Ем.Ярославскай аатынан судаарыстыбаннай түмэл научнай сүбэһитэ Егор Шишигин, “Айар” кинигэ кыһатын үлэһитэ Валерий Луковцев, СӨ национальнай архыыбын дириэктэрэ Петр Румянцев, Хаҥалас улууһун баһылыга Олег Иринеев уо.д.а тиэртилэр. Уус Алдан улууһун баһылыга Алексей Федотов: “Салгыы “Предтеча” кинигэ дьоруойдара төрөөбүт сирдэригэр-уоттарыгар, ол эбэтэр  Хаҥаласка уонна Уус Алдаҥҥа биһирэмин ыытыаххайыҥ”, -- диэн этии киллэрдэ.

Үһүс кинигэ – үс киһи

 Кинигэ ааптара, суруналыыс Зоя Петухова:

 --Георгий Башарин Сэһэн Ардьакыап олоҕун үөрэтэ сылдьан, маннык түмүккэ кэлбит: “Алексей Аржаков сахатын норуотун сайыннарыыта оччотооҕу кэм салалтатын бэлитиичэскэй дьулуһууларын олус ырылхайдык көрдөрөр, бэйэтэ бүтүн киэҥ бырагыраама эбит. Кини хас эмэ сылы уҥуордаан көрөр олус киэҥ санаалаах киһи эбит”, -- диэн.

• Сэһэн Ардьакыап

Итинник этэн туран, бэлиэтиэхпин баҕарабын, бу кинигэ таһыгар уруһуйдаммыт үс киһи мэтириэтин -- Сыраанабы, Ардьакыабы, Һаадырыны – көрөн олорон, улуу Ойуунускай: “Үс саха төрүөҕэр үөрүүлээх күнүгэр” диэн этиитин хайдах да санаабат буолбаккын. Үс сыыппара сахалар санааларыгар олус дириҥ, киэҥ суолталаах, - диэн Зоя Ильинична толкуйдатар санааларын үллэстэр.

Илья Шадрин сыдьааннара Галина Шадрина уонна Юлия Дьячкова:

--­Биһиги оҕо эрдэхпититтэн өбүгэбит Илья Шадрин туһунан истэр этибит. Кырдьаҕастар кини туһунан кэпсииллэригэр олус иһирэхтик ахтар буолаллара. Биһиэхэ ол иһин ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллара. 90-с сылларга тылы чинчийэр үнүстүүт рукописнай салаатыгар Хаҥалас атлаһын оҥоро сылдьан, хас даҕаны паапканы булан ылбытым, -- Галина Шадрина сэһэргиир. -- Онно биллиилээх кыраайы үөрэтээччилэр Илья Шадрин олоҕун-дьаһаҕын уонна ыраахтааҕылардыын көрсүспүтүн туһунан ахтыбыттар этэ. Кинигэбит тахсыытын улаханнык тэптэрэн биэрбит булумньунан Санкт-Петербург историческай архыыбыттан көстүбүт матырыйаал буолбута. Бу матырыйаал ыстатыйа буолан тахсыбытын биһиэхэ урукку кэмнэргэ култуура миниистиринэн үлэлээбит Ефим Васильев тиксэрбитэ. Чинчийиибит үлэтэ итинтэн саҕаламмыта. Ол курдук, бүгүҥҥү күҥҥэ Санкт-Петербург историческай архыыбыттан (РГИА) Илья Шадриҥҥа сыһыаннаах 80 дьыала көһүннэ. Эмиэ ити куорат муора-байыаннай архыыбыттан (ВМА) 8 дьыала, бэйэбит национальнай архыыппытыттан -- 42.  Бу маннык ирдэбил үлэбитин 2016 сылтан саҕалаабыппыт.

Ити курдук, Илья Шадрин сыдьааннара кинигэ тахсыбытын иһин СӨ Ил Түмэнигэр, чуолаан Александр Жирковка, Санкт-Петербург куоракка айаннарын үбүлээбиттэрин иһин Ефим Васильев уолаттара Сергейгэ, Александрга, Николайга, биир дойдулаахтара Анатолий Добрянцевка уонна күүс-көмө буолбут бары урууларыгар, чугас дьонноругар махтаннылар.

Түмүктүүр тылы Александр Николаевич Жирков эттэ:

Үлэбит түмүктэнэ илик, өссө да иннибитигэр үгүһү үөрэтэрбит күүтэр. Судаарыстыба олохтонуутугар сүҥкэн өҥөлөөх дьоммут олоҕун, ситиһиилэрин чинчийии биһиги ытык иэспит буолар. “Предтеча” кинигэ биһиги төрүппүт уонна тирэхпит, ону биһиги билиниэх уонна бэлиэтиэх тустаахпыт. Саха сиригэр олохтоох интэлигиэнсийэ үөскээһинин уонна сайдыытын бүтүн хартыынатын үөрэтэр уонна сырдатар биһиги биир сүрүн сорукпут буолар.

Бэйэм түмүкпэр, кинигэ сүрэхтэниитигэр олорон, дьон санаатын истэн баран, Зоя Петухова улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай этиитин киллэрбитэ, хайдах эрэ, толкуйдатар суолталааҕын  курдук санаатым.

Утум ЗАХАРОВ.