Санаам ыыра...
Урут итиннэ иҥнэн, манна батыллан күнү-күннүктээн айанныыр сирбит суола тупсан, оҥоһуу суол нэксиэни да биллэрбэккэ айаннаатыбыт. Санаам ыыра ырааттар ыраатта. Нэлэһийэ тэлгэнэр дойдубут араас муннуктарыгар кубарыйа хаппыт өтөх төҥүргэһин, самналлыбыт балаҕан дьардьаматын - хаһан эрэ дьон олорон ааспыт бэлиэтэ, билиҥҥи дьоҥҥо өбүгэ илдьитэ буолан соҥуоран турарын үгүстүк көрүөххэ сөп. Ардыгар орто дойду олоҕор букатын кэлбит курдук туттан ааспыты ахсарбат, инникини сэҥээрбэт дьон баара киһини хомотор. Тэлгэһэ иһин билбэккэ, төрдү-ууһу ахсарбакка сылдьан олохтоохтук тэринии этэргэ күчүмэҕэй. "Чугаһаатыбыт," - диэбитигэр көрбүтүм, Кулуһуннаахха киирии үрэх ортотугар бытырыыс курдук салама ыйаммыт кырдьаҕас хатыҥ күлүгэр күнүскү куйаастан хорҕойон турбут атыыр үөрэ үргэн үрүө-тараа ыһылынна. Ырааппакка суол икки өттүнэн таныыларын тардырҕатан-тыаһатан, тыбыыран турунан кэбистилэр. Кулунчуктар төрүөт көстүбүччэ мэниктээн, дьырылаччы кистии-кистии ийэлэрин тула төттөрү-таары сибэккинэн симэммит күөх кырыска тойтоһуйа ойдулар. Киирии тоҕойу эрийэ түһэрбитин кытта Кулуһуннаах Эбэ арҕаа түөлбэтин күөлүгэр тумуллуу үтэн киирбит ходуһатыгар оҕо аймах күлэ-үөрэ от мунньан чаҕаара айманара, суолу ойоҕолуу халдьаайыга бу түөлбэ олохтоохторун былыргы мас уҥуохтара хараара бачыгыраан, олох икки өттүлээҕин бэлиэтиирдии көһүннэ.
Эбэ өтөҕөр
Тупсарыллыбыт эркиннээх, кыһыл сарайдаах, былаастык түннүктэринэн килэйбит дьиэҕэ тиийэн тохтоотубут. Герман Егорович кэпсэлин быыһыгар "Бу биһиги бары оҕо сааспытын атаарбыт тэлгэһэбит, төрүт буорбут -- эбэм өтөҕө. Убайым Уйбаан өлүөҕүттэн быраҕыллан киһи олорботоҕун курдук түннүгэ-үөлэһэ алдьанан, күрүөтэ-хаһаата үрэллэн хаалбытын хомойо көрөн, бииргэ төрөөбүттэр сүбэлэһэ түһэн сөргүтэн, хаһан кэллибит даҕаны олорор гына оҥорбуппут. Бары ыраах олохтоох буолан сыл баһыгар-атаҕар охсуллан ааһабыт. Төрүттэрбит тиҥилэхтэрэ тэпсибит сирдэрэ тулаайахсыйбакка, санаабытыгар сылааһынан илгийэн билигин да куттара чугас, киирэ-тахса харыһыйа-араҥаччылыы сылдьалларын курдук санаабыт бөҕөх," - дии-дии чэйин оргутта, барыта саҥардыллан оҥоһуллубут тупсаҕай көрүҥнээх дьиэ иһигэр турар былыргы эбэтин ыскаабыттан иһит-хомуос ылан, остуолу тардан барда.
Өл хаба түһээт, соруктаах сирбитигэр уруккута сурукка киирэринэн "Үөһээ Бүлүү" совхоз Далырдааҕы отделениетын Кулуһуннаах учаастагын диэки айаннаатыбыт. Оҕо лааҕырын ойоҕолуу сыыйылыннардыбыт. Салгыы суол уҥа өттүгэр лаглайар хатыҥ чараҥ быыһыгар көстөр дьиэлэр тастарыгар, көйүүртэн күрэнэн унаарыйар буруолаах түптэ тула тоҕуоруһар ынах сүөһү үөрүн хаалларан, уруккута учаастак эргийэр киинигэр быраҕыллыбыт кулууп дьиэҕэ кэллибит. Бөдөҥ маһынан тутуллубут Бааҕынааннар киэҥ уораҕайдара былыр Кубалаах күөлүттэн көһөрүллэн, хас да көлүөнэ киһини уҥуордаан сиргэ тимирэн, тустаах аналын толорон эмэҕирэ хатан үйэтин моҥообута тута көстөр. Кулууп утары Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйүн бэлиэтиир стела хойутаабыт күн уотун аахсыбакка, иһиттэн сандаара сырдаан уһулуччу киэркэйэн көстөр.
Өйдөбүнньүк бэлиэ
Трудовойдар "Ким да, туох да умнуллубат" диэн өйдөбүлү тутуһан, ыччаттарыгар анаан оҥорбут сквердэрэ бу дойду ытык кырдьаҕаһа Игнатий Михайлович Чомчоевка анаан хара мраморынан оҥоһуллубут өйдөбүнньүк бэлиэтинэн саҕаланар. Чопчулаан эттэххэ Игнатий Михайлович сэрии ыар сылларыгар "Трудовой" холкуоска бэрэссэдээтэллээн олорон хоргуйууну таһаарбакка, бар дьонун өлөр өлүүттэн быыһаабыт уһулуччу үтүөлээх киһи.
Сэрии иннинээҕи чахчы
Ааспыт үйэ саҕаланыыта бу түбэ алаастарынан тарҕанан, сыһыыларынан ыһыллан Баһылайаптар, Бааҕынаанаптар, Уотаптар, Кээкирэптэр, Сэмэнэптэр, Онтуонаптар, Дьэпсиэйэптэр, Доҕоороптор, Баһылайаптар-Чолохтор, Дьөгүөрэптэр, Уйбаныаптар, Көмүстүүрэптэр, Дабыыдаптар, Мойуораптар, Мөхүлүөптэр, Молокуолар, Ньукулаайаптар, Баабылаптар, Туутааһаптар, Сөдүөтэптэр, Хорутуонаптар, Чөмчөөйөптөр аҕа уустара олорон, кэлин холбоһон "Трудовой" холкуос тэриммиттэр. Оччотооҕу кэм архыыбын арыйан көрдөххө, 1936 с. туругунан Кулуһуннаах тардыытыгар барыта 108 киһи олорбут. Итинтэн 53-һэ эр киһи, 55-һэ дьахтар. Холкуос 55 үлэһиттээх, 98 төбө ынах сүөһүлээх эбит. Сылгы ахсаана төһөтө ыйыллыбатах. Маны таһынан миэлиҥсэлээх, кыл муҥхалаах эбиттэр. Бу саһарбыт архыып кумааҕыта сэрии буолуо 5 сыл иннинээҕи чахчылары кэрэһэлиир.
Дьоһун стела
Стела үрдүнэн "Кулуһуннаах Эбэ ытык сириттэн 1941-45 сыллардаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриитигэр кыттыыны ылбыт хорсун боотурдарга, Өрөгөйдөөх кыайыыны уһансыбыт "Трудовой" холкуос үлэһит дьонугар үйэлэргэ өлбөөдүйбэт, сүрэхтэн сөҕүрүйбэт Албан Аат!" диэн көмүс буукубаларынан суруллубут ааттаах-суоллаах баараҕай стеланы Егор Отов оҕолоро бэйэлэрин үптэригэр, улахан убайдара Геннадий Отов тэрээһининэн, Дьокуускайга «РЕК-Тайм” тэрилтэҕэ 150 тыһ. солк. оҥорторон аҕалан туруортарбыттар.
Оҥоһук "Уоттаах сэрии төлөнүттэн ордон тыыннаах эргиллибит боотурдар", "Кыргыһыы толоонугар олохторун толук ууран үйэ-саас тухары турбаттыы охтубут буойуннар", "Үлэ фронугар ыҥырыллан кыттыыны ылбыттар", "Тыылга килбиэннээх үлэлэрин иһин государственнай наҕарааданан бэлиэтэммиттэр", "Трудовой холкуос чилиэннэрэ" уонна "Сэрии сылларын оҕолоро" диэн тус-туспа бөлөххө араарыллан, барыта 164 киһи аата чуолкайданан кэчигирээбит. Умнуллубут дьон ааттара көстүүлээх сиргэ суруллан иккис тыыннанан, эдэр ыччакка өрдөөҕүнү өйдөтөр, айан дьонугар өбүгэни кэриэстиир дьоһун бэлэх оҥоһуллубут.
Улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга
Егор Отовтыын уһун кэмҥэ бииргэ үлэлээбит буолан, кинини үчүгэйдик билэбин. Кини биһиги дойду дьонугар чахчы убаастанар, холобур буолар киһибит этэ. Хайа баҕарар тыа сирин киһитин сиэринэн оҕо эрдэҕиттэн хара үлэҕэ эриллэн, олох аһыытын-ньулуунун толору амсайан улааппыт буолан, үлэһиттэригэр өрүү көмөлөһө сатыыра. Хаһан да кыаллыбат кыһалҕалаах тыа хаһаайыстыбатыгар ферма биригэдьииринэн, уһун кэмҥэ отделение управляющайынан үлэлээн, дьоҥҥо тылын ылыннарар сатабыллаах салайааччы этэ. Үлэлииртэн аккаастаммыт дьону "Тылыгар киллэрэн "ээх" диэбиппитин бэйэбит да билбэккэ хаалабыт" дэһэн күлсэллэрин элбэхтик истэрим. Оннук ылыннарыылаах тыллаах, ураты дьоҕурдаах киһи этэ Егор Николаевич. Кэргэнэ Матрена Семеновнаны кытары оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ эрийбиттэрэ. Сэрии ыар сыллара мэһэйдээн үөрэхтэн маппыт буоланнар оҕолоро үөрэҕи баһылыылларын туһугар сыраларын уурбуттара. Оҕолоро бары ийэлээх аҕалара санаа ымыыта оҥостубут баҕаларын толорон араас идэни баһылаан үлэлээн, билигин Дьокуускай куоракка түмсэн олороллор. Ити курдук Кулуһуннаах кырыһыттан тирэх тэбинэн, сиэннэрэ эмиэ бары үрдүк үөрэхтэнэн, Арассыыйа киин куораттарын таһынан Канадаҕа тиийэ тэнийэн олохторун оҥостон үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Егор Отов оҕолоро үгүстэрэ киин куораттарынан үөрэнэн горняк, медик, юрист, экономист идэлэнэн, ыраах сирдэринэн тэлэһийэ үөрэнэн өйдөрө-санаалра киэҥ. Бииргэ төрөөбүт аҕыс оҕоттон кыралара Гульнара Егоровна филологическай наука хандьыдаата. Кулуһуннаах буоруттан бастакы учуонай диэтэххэ, сыыһа буолбата буолуо. Кыра уол Николай Егорович сэрии сылларын саҕана муҥханан дьарыктанар элбэх киһи тыынын өллөйдөөбүт эһэтин аатын сүгэр. СГУ историко-филологическай факультетын үөрэнэн бүтэрэн баран, Санкт-Петербурдааҕы университет экэниэмикэҕэ салаатын бүтэрбитэ. Билигин мэдиссиинэ, култуура, искусство эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллэр меценат. "Трудовойум барахсан" кинигэ тахсарыгар 150 тыһ. солк. биэрэн көмөлөспүтэ.
Итини таһынан бииргэ төрөөбүттэр кыттыһан, хамнастарыттан чорботон сыл аайы ыытыллар төрөөбүт улуустарын, дойдуларын ыһыахтарыгар спорт биир көрүҥэр сыаналаах бириис туруоралларын үтүө үгэскэ кубулуппуттарын ахтар наадалаах.
Дьон санаатын холбоон күүһүн түмтэҕинэ, хайа да үтүө дьыала быһаарыллар кыахтаах. Манна эмиэ трудовойдары холобур туттуохха сөп. Кулуһуннаах тардыытыттан төрүттээх онон-манан ырааҕынан тарҕанан олорор дьон түмсэн вассаап бөлөх тэринэн, дойдуларын сонунун истэ-билэ эрэ олорбокко, санааларын атастаһар, сүбэлэһэр идэлээхтэр. Ол курдук стела туруоруллуохтааҕын истэн, ону сэҥээрэн, 85 тыһ. солк. баҕа өттүлэринэн хомуйан, онно эбии олохтоох дьаһалта 40 тыһ. солк. биэрэн, Өбүгэ өйдөбүнньүгэ бэлиэни силигин ситэрэн туруордулар.
Түмүккэ, Дьөгүөр Отов оҕолоро, сиэннэрэ өбүгэлэр ааттарын өрө тутан үйэтитэр санааларын ситиһэргэ көмөлөспүт биир дойдулаахтарыгар, ойуччу тутан Далыр нэһилиэгин баһылыга Г.Е.Ивановка, Кулуһуннаах түөлбэтин төрүт уолаттара Д.Н.Давыдовка, М.М.Осиповка барҕа махталларын тиэрдэллэр.
Николай Струкин — Дьулусхан,
РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
