Саха сирэ умнубат куонкурус

 Сэрии ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй?

Хос эһээм Попов Николай Гаврилович сэрии буолар сылыгар 15 эрэ саастааҕа. Калинин аатынан холкуоска эт саастыы оҕолорун кытта от, бурдук хомууругар үөрэ-көтө үлэлии-хамсыы сылдьыбыт.

1943 сыл бэс ыйыгар баара-суоҕа 17  саастаах эдэркээн уол аармыйаҕа ыҥырыллар бэбиэскэни туппут. Военкоматтар: “По дороге вырастет”, -- диэн баран, строевой чааска анаабыттар. Чита уобалаһын Мальта ыстаансыйатыгар байыаннай үөрэҕи барбыт. Онно үксэ фронтан инбэлиит буолан кэлбит, өлүүнү-сүтүүнү көрсөн, хабыр майгыламмыт офицердар үөрэтэр буолан, нууччалыы үчүгэйдик билбэт саха түҥкүтэх дьонугар сыһыаннара кытаанах үһү. Биир эмэ бирикээһи сыыһа өйдөөн, түҥ-таҥ толоруон эрэ кэрэх -- сонно тута нэрээт биэрэллэрэ. Хата, походка тулуурдаах, үчүгэйдик ытар буолан, аҕыйахта нэрээттэнэллэр эбит.

1943 сыл ахсынньытыгар хос эһээм, биир дойдулаахтарыттан арахсан, суос-соҕотоҕун атын омук дьонун кытта Австрияҕа тиийбит, разведкаҕа сулууспалаабыт. Вена иһин кыргыһыы 3 ыйтан ордук сэриилэспит. Ньиэмэстэри төгүрүйэн олорон кыдыйбыттар.

«Уопсайынан, сэриигэ киһи көрүҥэ билбэт. Бухатыыр көрүҥнээх сүрдээх улахан дьон киһи күлүгэр сөрүөстэ сылдьар түбэлтэлэрэ эмиэ баар буолааччы. Олор мин көрдөхпүнэ, үгүстүк өлөр курдук этилэр. Куттаммат киһи диэн суох, ону бэйэм эппинэн-хааммынан билбитим. Киһи куттаннаҕына, баттаҕа түһэр, тоһутталана сылдьар буолар. Ол гынан баран, ону барытын хам баттаан, бэйэ бодоҕун ыһыктыбакка, кытаанах санааны ылынан сырыттахха, дьиҥнээх буойун, сэрииһит буолаҕын. Саха балаҕаныттан сэриигэ барбыт киһиэхэ сэрии дьулаана биллэр суол. Дойдутугар кутуйаҕы да хам үктүүртэн туттуммут киһиэхэ киһини кыҥаан ытартан, ыстыыгынан анньартан ынырык туох баар буолуой?» -- диэн хос эһээм кэпсээбит.

Биирдэ үс сөмөлүөтүнэн ньиэмэстэр  тыылларыгар десант быраҕар буолбуттар. Хос эһээм үһүс көтөр аалга түбэспит. Бастакы баран кэлбитин кэннэ, иккис десант сатаан бырахпакка төннөн кэлбит. Зениткэлэр наһаа күүскэ ытыалаабыттар. Хос эһээм аах сөмөлүөттэрин син биир тохтоппотохтор, ыыппыттар. Фрону нэһиилэ мүччү көппүттэр. Ол операцияҕа аҥаардас кинилэртэн 6 киһи өлбүт. “Төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн баран, соҕуруу дойду хараҥа түүнүн туһанан, бэйэбит дьоммутун булбуппут,”-- диэн бойобуой сырыытын ахтара үһү. Аҕыйах ахсааннаах десантниктар им-балай хараҥаҕа, өстөөх тыылыгар парашютунан ыстанан баран, уоттаах охсуһуунан өстөөх тыылын аймааһыннара, ыстыыгынан, буулдьанан суол солонон тахсыылара -- араас түбэлтэттэн биирдэстэрэ этэ. «Берлини сэриилээн ылар чиэс биһиги чааспытыгар тиксибэтэҕэ. Резерваҕа Берлин анныгар турбуппут. Ол оннугар сэрии кэнниттэн сыл устата Берлиҥҥэ сулууспалаабыппыт. Манна поляктар, чехтэр, румыннар, американецтар, ангылычааннар уо.д.а омуктар сэриилэрин чаастара барыта мустан, бэрээдэк сатарыйа сыспыта. Ордук союзниктар бу сэриини кыайбыт курдук туттуу-хаптыы бөҕөлөрө этэ. Биһиги маршал Жуков быһаччы дьаһалынан, бэрээдэк олохтооһуҥҥа кыттыбыппыт. Бүтүннүү бойобуой бэлэмнээх, кыайыы ухханыгар ыллара сылдьар дьону бэрээдэктээһин уустук дьыала эбит этэ”.

Берлини ылан баран, хос эһээм бу курдук санаабытын умнубат эбит: «Бу үлүгэрдээх баай-талым олоххо олорон, түүлээххэ-көмүскэ суулана сылдьан, ньиэмэс фашистара биһиги дойдубутугар саба түстүлэр? Оннооҕор сылгы турар конюшнялара саха балаҕаныттан таһыччы ордук этэ...” Кэлин араадьыйанан, тэлэбиисэринэн ханна эмэ буола турар сэрии туһунан иһиттэҕинэ, көрдөҕүнэ, эмиэ ити санааҕа төннөн кэлэрэ үһү. “Эмиэ ким эрэ туора соноон, уһаты уойан, сэриинэн ииригирэн эрдэҕэ”, -- диэн быһа тойоннуур эбит. Сэрии кэнниттэн Венгрияҕа төннүбүттэр. Онтон Укранинаҕа Рязанскай уобаласка, Белоруссияҕа сулууспалаабыт.

 Белоруссияҕа Полоцк куорат байыаннай полигонын таһыгар “Кыһыл Кириэс” госпитала баар эбит. Онно үлэлии сылдьар белорус омук кыыһа Маруся Лакомскаяны таба көрөн, таптаан, кэргэн ылан, дойдутугар Саха сиригэр 1949 сыллахха демобилизацияланан кэлбит.

 Аҕа дойду улуу сэриитин  бэтэрээнэ Николай Гаврилович Попов бастаан Кыһыл Знамялаах 279-с стрелковай полкаҕа, онтон 317-с салгын десанын гвардейскай полкатыгар разведчиктар чаастарыгар сулууспалаан, ытык иэһин толорбута. Алта сыл сулууспалаабыт кэмигэр барыта холбоон парашютунан 82 ыстаныыны оҥорбут. Онтон 32-тэ -- бойобуой.

Төрөөбүт Уолбатыгар  налоговай агенынан, сылгы ферматын сэбиэдиссэйинэн, үгүс сыл кадровай булчутунан үлэлээбитэ. Тоҕус бойобуой уонна үбүлүөйдээх мэтээллэринэн, Аҕа дойду II истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта.

  Кийиит буолан сүктэн кэлбитэ

Улуу Кыайыы 75 сылын хос эбээм Мария Ивановна Попова сүһүөҕэр сылдьан көрсөрүттэн үөрэбит. Кини 1930 сыллаахха Белоруссия Витебскэй уобалаһын Кривоевщина дэриэбинэтигэр төрөөбүт. Сэрии саҕаламмытыгар, 11 эрэ саастаах эбит. 

Оҕо сааһа сэрии ыарахан кэмигэр түбэспит. Кинилэр дэриэбинэлэригэр ньиэмэстэр кэлбиттэр. Аҕата сэриигэ барбыт. Ийэлэрэ 4 оҕону кытта хаалбыт, холкуоска үлэлээбит. Сороҕор ынахтарын толооҥҥо ыыллара. Ол сылдьан, партизаннарга иһитиннэриилэри  тириэрдэллэрэ. Улаатан эрэр оҕолор Марусялаах элбэхтэ оннук сорудахтарга сылдьаллара. Биирдэ улахан убайа оннук сорудахха сылдьан, ньиэмэстэргэ тутуллан, кырбанан өлбүт.

 Кинилэр холкуостара тимир суол чугаһыгар баар эбит. Ол иһин оҕолор фашистары кэтииллэр, тугу билбиттэрин партизаннарга тыллыыллар эбит. Фашистар партизаннарга тыллааһыны биллэхтэринэ, «Черный ворон» диэн массыынанан кэлэн, тыллаабыт киһини тутан илдьэ бараллара. Онтон ким да тыыннаах төннөн кэлбэтэх.

Тимир суол аттыгар дьиэлээх дьону ньиэмэстэр дьиэлэриттэн үүрбүттэр. Хос эбэлээхпинэн окуопа хастарбыттар. Ол окуопа хаһа сылдьан, бэйэлэригэр саһар сир оҥостубуттар. Хос эбээлээҕим онно олороллор эбит. Ардах түстэҕинэ, наһаа сииктээх буолан, корь, тиф, краснуха ыарыыта туран, хос эбээм  кыра быраата уонна балта ыалдьан өлбүттэр. Окуопалар аттыларынан тааҥка бөҕө ааһар, прожектордарынан сырдаталлар, сөмөлүөттэр буомбалары быраҕаттыыллар эбит. Онно элбэх киһи өлбүт.  Хос эбэм ити айылаах ыарахан кэмҥэ хайдах тыыннаах хаалбытын сөҕөр эрэ. Аҕата сэрииттэн төннүбэтэх.

Сотору кэминэн тастыҥ эдьиийин кытта Полоцкай куоракка барбыт. Онно Москваттан «Кыһыл Кириэс» быраастара кэлбиттэр. Кинилэргэ сандружинница диэн көмлөһөөччү буолбут. Онтон Москва быраастара барбыттарыгар, байыаннай госпитальга санитаркалаабыт. Ол кэмҥэ хос эһээбин Николай Гавриловиһы көрсһн, эдэр сүрэхтэр таптаһан, ыал буоларга быһаарыммыттар,  Полоцк куоратыгар саахсаламмыттар.

Хос эһээм демобилизацияламмытыгар, санаата да тиийбэт ыраах Саха сиригэр кийиит буолан сүктэн кэлсибит. Икки аҥаар ый айаннаан, Дьокуускайга 1949 сыл от ыйын 28 күнүгэр тиийэн кэлбиттэр.

Уот сэрииттэн тыыннаах ордон, эбиитин кэрэчээн кэргэннээх кэлбит Николайы биир дойдулаахтара, уолбалар, эҕэрдэлии көрсүбүттэр. Соҕуруу дойду кыыһа Мария Ивановна саха балаҕаныгар олорон саҕалыыр. Сыыйа саха үгэһин билэн, тылын баһылаан барар.

 Поповтар 13 оҕо төрөтөн, билигин 49 сиэн, 67 хос сиэн, 8 хос-хос сиэн кинилэр олохторун салгыыллар.

Үлэ, тыыл бэтэрээнэ, элбэх үбүлүөйдээх мэтээллээх Дьоруой Ийэ, «Таатта улууһун ытык кырдьаҕаһа» бэлиэлээх Мария Ивановна Лакомская-Попова биэнсийэҕэ тахсыар диэри Уолба балыыһатыгар санитарканан, дьыссаакка ньээньэнэн үлэлээбитэ.

Хос эбээм бачча сааһыгар тиийиэх быатыгар, буулдьа-буорах быыһыттан тыыннаах ордон, өссө хаһан да харахтаабатах Сахатын сиригэр олохсуйан, удьуорун тэнитэн, киһи киинэ гынан устар кэрэхсэбиллээх олоҕун олорон кэллэ.

Айтал Яковлев

Дьокуускай к.