Федор Попов 1943 сыл алтынньы 3 күнүгэр маҥнайгылар кэккэлэригэр Днепри туораан уонна өстөөхтүүн хапсыһыыга уһулуччулаах хорсун быһыыны көрдөрбүтүн иһин, 1944 сыл тохсунньу 15 күнүгэр ССРС Верховнай Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн Ыйааҕынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата (өлбүтүн кэннэ) иҥэриллибитэ.
Гвардия хапытаана, батальон хамандыыра Николай Чусовской 1945 сыл муус устар 17 күнүгэр Зееловскай үрдэллэри атаакалааһыҥҥа, дириҥ уулаах кэтит ханаабаны бастакынан харбаан туораан, өстөөх окуопатыгар көтөн түһэн аптамаатын уотунан ньиэмэс хас да саллаатын хаптатан, дьонугар харса суох буолуу холобурун тус бэйэтинэн көрдөрбүтэ. 1945 сыл муус устар 22 күнүгэр киниэхэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэриллибитэ.
1965 сыллаахха Кыайыы 20 сыла туолуутугар аатырбыт сынаайпар, 429 басыыска (бу чуолаан бэргэн ытааччы быһыытынан официальнай ахсаанынан ыллахха) хара буору уоптарбыт Федор Матвеевич Охлопков Сэбиэскэй Сойуус Доруойун үрдүк аатын чиэстээхтик сүкпүтэ.
ССРС Бэрэсидьиэнэ М.С. Горбачев 1990 сыл ыам ыйын 5 күнүнээҕи Ыйааҕынан, саха үс буойуна: боруоҥҥа сынаайпардар хамсааһыннарын биир бастакы пионера Алексей Афанасьевич Миронов, артыларыыс, старшай лейтенант Николай Алексеевич Кондаков уонна бүлүмүөччүк, эрэдэбиэй Николай Саввич Степанов Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ылбыттара. Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиир наадалаах, бу кэлиҥҥи үс киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар сэриилэһэ сылдьан түһэриллибит, ол эрээри, туох эрэ биричиинэнэн кэмигэр кыайан ылбатах дьон буолар.
Уопсайынан, сэрии сылларыгар Дьоруойга түһэриллэн баран, кыайан ылбакка хаалбыт урут уонча саха буойуна баара биллэрэ. Олох кэлин тутатына үс Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, онтон соҕотох Арассыыйа Дьоруойа эбиллэн биэрбиттэрэ. Эбэҥки чулуута, номоххо киирбит сынаайпар Иван Кульбертинов, артыларыыс-сынаайпар Гавриил Протодьяконов, Алдан сүлүүдэтин бастакынан арыйбыт, боруоҥҥа эрэспиэччик Виктор Захаров сулуһа суох хаалбыт дьоруойдар буолаллар.
Михаил Михайлович Стрекаловскай 1914 сыллаахха Дүпсүн улууһун 1-кы Өспөх нэһилиэгэр Чымыраайы диэн сиргэ элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Дүпсүн ситэтэ суох орто оскуолатын 7 кылааһын бүтэрэн баран, үөрэҕэ суох улахан дьону үөрэхтээһиҥҥэ кыттыбыта, ону сэргэ хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. 1937 сыллаахха хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтин туруорсуутунан ЗАГС-а сэбиэдиссэйинэн анаммыта.
Сэрии саҕаланан, Мэхээлэ 1942 сыл олунньутугар боруоҥҥа ыҥырыллыбыта. Чита уобалаһыгар бойобуой бэлэмнэниини барбыта уонна бойобуой бирисээгэни биэрбитэ.
Бойобуой сүрэхтэниини 1943 сыл ыам ыйыгар Курскайдааҕы Тоҕойго барбыта. Киин боруон 13-с аармыйатын 132-с стрелковай дибиисийэтин 498-с стрелковай пуолкатын састаабыгар сылдьан сэриилэспитэ. Аан бастакы кыргыһыытыгар снаряд оскуолкатыгар бааһыран Липецкэй куорат хуоспуталыгар эмтэммитэ.
Эрэдэбиэй Михаил Стрекаловскай связной быһыытынан наар кыргыс үөһүгэр сылдьара. Биирдэ кини оруотата, ханнык эрэ түгэҥҥэ, ньиэмэс кимэн киирэн иһэр тааҥкаларын ортолоругар буолан хаалбыта. Мэхээлэ онно куттаммытын курдук, кэлин хаһан да куттамматаҕа. Бэрт эрэйинэн аппанан сыыллан, кыл-мүччү тэйэн биэрбитэ. Тааҥкаларынан төгүрүктэммит оруота элбэх киһитин сүтэрбитэ, тыыннаах хаалбыт 30-ча байыас икки суукка устата дириҥ дьаамаҕа бүгэн саһан олорбута. ньиэмэстэри атаакалаабыт атын чаас байыастара кинилэри босхолообуттара.
Мэхээлэ өлүү-тиллии кирбиитигэр элбэхтэ киирэн тахсыбыта. Олортон биирдэстэрэ «Багратион» диэн аатынан биллэр Белоруссиятааҕы кимэн киирии эпэрээссийэ саҕаланыан иннинэ этэ. Бу эпэрээссийэ, ньиэмэс «Киин» аармыйатын бөлөхтөрүн үлтүрүтэр сыалынан, 1944 сыл бэс ыйын 23 – атырдьах ыйын 29 күннэргэр ыытыллыбыта. Биһиги сэриилэрбит тарҕанан олохсуйбут позициялара, сирдэрэ-уоттара дьиҥ белорустуу этэ. Ахса суох элбэх үрэхтэр, үрүччэлэр силбэһэннэр, бүтүннүү уунан уонна бадараанынан туолан сыталлара. Өстөөх суоттаабытынан, Кыһыл аармыйа маннык сиргэ-уокка киэҥ маневры ыытар да, ыарахан тиэхиньикэни туһанар да кыаҕа суоҕа. Оттон өстөөх хамаандабанньата бу сир-уот уратытын туһанан, арааһынай түбэлтэҕэ диэн суоттанан, полевой тииптээх оборуонаны оҥостуммута. Биһиги эрэспиэскэбит сибидиэнньэтинэн, ньиэмэс кыньырааллара бу «ооҕуй оҕус бадараанныыр сиринэн» сэбиэскэй сэриилэр хайдах да гынан кимэн киирэр кыахтара суоҕар дириҥник итэҕэйбиттэрэ. Биһиги хамаанданньабыт ньиэмэс күүппэтэх сиринэн кылаабынай охсууну оҥорорго быһаарыммыта.
Саха буойуна Михаил Стрекаловскай кыньараал-полковник П.И.Батов хамаандалыыр 65-с аармыйатын 18-с стрелковай куорпуһун 69-с стрелковай дибиисийэтин 120-с стрелковай пуолкатын састаабыгар сылдьан, кыргыһыыга көхтөөх кыттыыны ылбыта. Кэлин Михаил Стрекаловскай ол кыргыһыы туһунан маннык ахтыбыта:
«1944 сыл бэс ыйын 21 күнүгэр биһиги өстөөх оборуонатын тоҕу көтөр туһунан бирикээс ылбыппыт. Бастакы взвод бастакы отделениетыттан 8 байыаһы сүүмэрдээн ылбыттара, олор истэригэр мин эмиэ баарым. Биһигини өстөөх оборуонатыгар бастакынан чугаһыырбытыгар сорудахтаабыттара. Бэйэбит дьоммутугар көстөр сирдэргэ анал флажоктары батарыта саайталыырбыт. Сарсыарда эрдэ артылыарыйа күргүөмнээх ытыыта ньиргийбитэ. Орудиелар хам барааттарын кытта биһиги ойон туруталаан, флажоктарбытын туппутунан иннибит диэки тһүммүппүт. Өстөөх биһигини бүлүмүөт уонна атын автоматическай сэптэртэн кутаа уотунан көрсүбүтэ. Бэлиэтэммит сиргэ мин отделение хамандыыра Сердюктыын иккиэйэҕин эрэ тыыннаах тиийэммит сорудаҕы толорбуппут. Өссө биир ньиэмэс эписсиэрин билиэн ылбыппыт.
Сорудахха ыытыахтарын иннинэ хамандыырдарбыт: «Ким сорудаҕы толорбут Кыһыл Знамя уордьаҥҥа түһэриллиэҕэ», - диэбиттэрэ. Ол эрэн биһиги мэтээлгэ да тиксибэтэхпит, арааһа, эппит тылларын умуннулар быһыылааҕа, Сэриигэ оннук түбэлтэ үгүстүк буолааччы».
Уочараттаах араанньы буолуу кэнниттэн, Михаил Стрекаловскай эмтэнэн үтүөрэн, бэйэтин чааһыгар кэлбитэ. Оруотатын хамадыыра младшай сержанын олус үөрэ көрсүбүтэ: «Эн курдук эрдээх уонна эрэллээх байыастар олус наадалар. Иннибитигэр 15 км сиргэ өстөөх балаакканан түһүүлэнэн кэтэһэн сытар. Варшаваҕа барарга ол «балаакка куорат» сүрүн мэһэйинэн буолар. Онон биһиги иннибитигэр сорук турар: «балаакка куораты» үнтү охсон баран, Нарев өрүһү туораан, Варшава аннынааҕы дэриэбинэни ыларга».
1944 сыл балаҕан ыйын 8 күнүгэр, кыргыһыы ааспыта хас да хоммутун кэннэ, икки Суворов уордьаннаах 69-с стрелковай дибиисийэ 120-с стрелковай пуолкатын хамандыыра подполковник Люльков младшай сержант М.М.Стрекаловскайы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар түһэрэр дөкүмүөҥҥэ маннык суруйбута: «1944 сыл балаҕан ыйын 5 күнүнээҕи Нарев өрүс арҕаа биэрэгэр баар өстөөх плацдарматын ылар иһин кыргыһыыга, младшай сержант М.Стрекаловскай бастакынан арҕаа кытылга туораан тахсан, 20 чаас тухары кыргыһа сытта. Аптамаатын уотунан өстөөх 19 саллаатын сууһарда. Ботуруона бүппүтүгэр, кыргыһыы хонуутугар булбут кыранааталарынан тамнаан өстөөҕүн чаҕытта. Бааһырдар даҕаны, сэриилэһэр миэстэтин начааскыга да хаалларбакка, өстөөҕүн дьакыйан, бойобуой доҕотторун сүргэлэрин көтөхтө. Илиинэн хапсыһыыга иккистээн бааһыран баран, кыргыс хонуутуттан туораабакка, табаарыстарыгар диискэлэрин иитэн биэрэ сытта.
М.М.Стрекаловскай бэйэтин дьоруойдуу быһыытынан, батальон иннигэр туруоруллубут сорудах туолуутун хааччыйда. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ыларга сөптөөх».
65-с аармыйа хамаандыссайа, генерал-полковник П.И.Батов младшай сержант Михаил Стрекаловскайы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар түһэриллибит дьыалатын тоҕо өйөөбөтөҕө биһиэхэ биллибэт. М.М.Стрекаловскай ити хорсун быһыытын иһин Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыта.
М.М.Стрекаловскай, элбэхтэ бааһырыыларынан сибээстээн, сэриилэһэр аармыйаттан 1945 сыл муус устарга демоблизацияламмыта. Хорсун буойун эйэлээх кэмҥэ буҕаалтырынан, эрэбисиэр-үстүрүүктэринэн үлэлээбитэ. 1946 сыллаахха генерал П.И.Батов наҕараадата Кыһыл Знамя уордьан бэйэтин дьиҥнээх хаһаайынын булбута. Оттон кини Дьоруойга түһэриллибитин туһунан бэйэтэ да, биир дойдулаахтара да билбэт этилэр.
Кэргэнэ Александра Михайловналыын 9 оҕону төрөтөн улаатыннартаабыттара, үөрэхтээх дьон оҥортообуттара. Хорсун буойун, чулуу үлэһит М.М.Стрекаловскай1989 сыллаахха уһун ыарахан ыарыыттан олохтон барбыта.
Михаил Михайлович өлбүтүн кэннэ, кини чугас аймахтара, сэрии уонна үлэ бэтэрээннэрин сэбиэтэ, норуодунай дьокутааттар оройуоннааҕы сэбиэтэ хорсун буойуҥҥа Дьоруой аатын иҥэрэр туһунан хадаатайыстыба түһэрбиттэрэ. Бу туруорсууну өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев өйөөбүтэ уонна сууххайдык хамсаппыта.
РФ Бэрэсидьиэнин 1996 сыл кулун тутар 27 күнүнээҕи 428 «»№-дээх Ыйааҕынан «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ эр санааны уонна дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүтүн иһин Михаил Михайлович Стрекаловскайга Российскай Федерация Дьоруойун аата (өлбүтүн кэннэ) иҥэриллибитэ.
Иван Негенбля, Александр Калашников «Олоҥхо сирин Көмүс сулустара» кинигэлэриттэн.
Прокопий ИВАНОВ бэчээккэ бэлэмнээтэ.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
