Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Аҕам төрөөбүт дьиэтин тэлгэhэтигэр күөх өҥнөөх, кырааската барбыт, онон-манан кыратык хомуруйбут эргэ массыына турарын мин кыра эрдэхпиттэн көрөбүн. Бу массыына аата “Победа” диэн. Эhэбэр үтүө суобастаах үлэтин иhин урут сопхуос салалтата биэрбит.

Аҕам төрөөбүт дьиэтин тэлгэhэтигэр күөх өҥнөөх, кырааската барбыт, онон-манан кыратык хомуруйбут эргэ массыына турарын мин кыра эрдэхпиттэн көрөбүн. Бу массыына аата “Победа” диэн. Эhэбэр үтүө суобастаах үлэтин иhин урут сопхуос салалтата биэрбит.

  Бу “Победа” биhиги нэhилиэкпитигэр аан бастакы массыына буолар. “Оҕо аймах сырса сылдьан олорсоро”,-- диэн кэпсиир аҕам.

Соҕотох массыына буолан, нэhилиэк дьонун наадатыгар элбэхтэ сүүрбүт, улуус киинигэр үгүстүк кырыммыт. Сир астыырга, үлэҕэ-хамнаска, бултуурга, күhүҥҥү муҥхаҕа илдьэ сылдьарга олус табыгастааҕа үһү.

  Кыайыы чиэһигэр

Төһөлөөх элбэхтэ мин бу массыына таhынан ааспытым буолуой? Уонна билэ-көрө сатаабатах эбиппин...

“Победа” массыынаны Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр, Сталинграды босхолообуттарын кэннэ, оҥорорго туруммуттарын кинигэттэн ааҕан биллим. Массыына Улуу Кыайыы кэнниттэн тахсыбыт, онон дойдубут баhылыга Сталин “Победа” диэн ааттаабыт.

афанасьев

Ити тимир көлө устуоруйатыттан сылтаан, аны эhэм туһунан билиэхпин баҕарбытым. “Сэрии кэмигэр кини хас саастааҕа, туох санаалааҕа, хайдах олохтооҕо буолуой?” диэн ыйытыылар миигин интэриэһиргэппиттэрэ.

Бу “Саха сирэ умнубат” куонкуруска кыттаары, аҕабыттан ыйыталаһан, дьиэтээҕи хаартыскалары сиhилии көрөн, эһэм уонна эбэм туһунан элбэҕи биллим.

Оонньоботох оҕо саас

Сэрии!.. Хайдахтаах ынырык, суоhар тылый?! Төhөлөөх харах уута, санньыар санаа баарый -- бу соҕотох тылга? Сэрии – хаан тохтуута, мөлүйүөнүнэн буруйа суох дьон өлүүтэ, тулаайах хаалбыт оҕо хараҕын уута... 

Биhиги, билиҥҥи көлүөнэ оҕолор, сэрии туhунан кырдьыгы ирдэhэн билэр эбээhинэстээхпит.

Аҕам миэхэ оччотооҕу кэми эhэбиттэн истибитин кэпсээтэ, ону барытын бэлиэтэнним. Мин саастыы оҕолор ыарахан олохторун харахпар ойуулаан көрөн харааһынным...

Мин эhэм Иван Егорович Афанасьев кырыктаах сэрии саҕаланыыта 12 саастаах улаатан эрэр уол эбит. Кини Үөһээ Бүлүү улууһун Дүллүкү нэһилиэгин Тэһэкэй алааһыгар күн сирин көрбүт. Ийэтэ Өлөөнө холкуос киэн туттар ыанньыксыта, аҕата Дьөгүөр төһүү үлэһитэ эбиттэр. Бииргэ төрөөбүттэр бэһиэлэрэ. Сэрии кэмигэр аҕалара ыалдьан суох буолбут, онон биэс оҕо ийэлэригэр хаалбыттар.

Сэрии иккис сылыгар убайдара Бүөтүргэ Ийэ дойдутун көмүскүү барарга ыҥырар бэбиэскэ кэлбит. Онон оторой-моторой оҕолор ийэлэригэр илии-атах буоларга күһэллибиттэр.

Эhэм Иван Егорович оҕолору кытта, улахан дьонтон хаалсыбакка, холкуос араас үлэтигэр тэҥҥэ сылдьыбыт. От кэбиһиитигэр көмөлөһөллөрө, матыыканан сири алдьатыыга, боруонньалыырга оҕус сиэтэллэрэ. Уу, мас таһыытын үлэтигэр, саас балбааҕы бытарытыыга эмиэ сылдьаллара. Бааһынаҕа хаар типтэриитигэр оҕолорунан талаҕы, харыйаны ойууртан киллэртэрэллэрэ, аны ону ыһыы иннинэ төттөрү хомуйтараллара. Сайынын ыраах отчуттарга мас иһиккэ ыһык лэппиэскэ, суорат таһаллара. Ыамҥа пиэрмэ сүөһүтүн хомуйан аҕалаллара. Атынан мустарыллыбыт оту бугуллууллара. Оттукка анаан, тыаҕа тахсан, хаппыт маһы хомуйаллара, кыһын онон балаҕаннарын, дьиэлэрин сылыталлара.

Аҕам аах ийэлэрэ пиэрмэҕэ ыанньыксытынан уонна үүт эрийээччинэн сылдьыбыт. Аччык оҕолор, сэппэрээтэр күүгэнин сиэри, үүт эриллэн бүтэрин кэтэһэн уочараттыылларын санаан кэллэхпинэ, уйадыйан ылабын...

Ас олус кэмчи буолан, буору хаһан, кутуйах хаһааhын булан сииллэр эбит. Сороҕор биир уйаттан ытыс саҕа бурдугу буллахтарына, үөрүүлэрэ муҥура суох буолара. Онтуларын дьиэлэригэр илдьэн, оһоххо хатара уураллара, буорун-сыыhын ыраастаан, суорунаҕа тардан, лэппиэскэ буһаран сииллэрэ. Аҕыйах буоллаҕына, бурдуктара хааһыга эрэ тиийэрэ. “Оо, ол минньигэс да буолар этэ!”-- диэн эhэм кэпсиирин аҕам ахтар. Аччык оҕолор бааһынаҕа холкуос бурдуга кэчигирээн турарын отой тыыппаттар эбит. Ол курдук чиэhинэйдэрэ.

Биhиги олохпут билигин кинилэртэн таhыччы атын. “Оччотооҕу курдук ыарахан кэми биhиги тулуйуохпут этэ дуо?” диэн толкуйдаатахпына, санаам тиийбэт курдук.

Тимири сүүрдэр мэхээнньик

Эhэбит арыый улаатан баран, улахан дьону кытта сайын от охсуутугар сылдьыбыт. Ол сылдьан тиэхиньикэҕэ сыстаҕаһа биллэн барбыт. 18 сааһын туолуутугар үчүгэй үлэһитин иһин холкуос салалтата, сүбэлэһэн баран, тырахтарыыс идэтигэр үөрэттэрэ ыыппыт. Онно 3 сыл үөрэнэн, эhэм Дүллүкү “Ленин” холкуоһугар тырахтарыыстаабыт.

 Оччотооҕуга сарсыарда 4-5 чаастан киэһэ 9-10 чааска диэри үлэлииллэр эбит.  Yлэтигэр куруук үрдүк көрдөрүүлээх буолан, хайҕалга сылдьыбыт. Кини тиэхиньикэҕэ дьоҕурдаах рационализатор эбит. Бэйэтэ толкуйдаан, хаамар от охсору таҥан оҥорбут.

«Дүллүкү» сопхуоска сүөһү кыстыыр хотонноругар мэхээнньигинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбит. Эhэм 72 сааһыгар диэри уруулуттан түспэккэ сылдьыбыт. Кырыйдар да, сенокосилкатынан от охсоро, “ДТ-75” тыраахтарынан сайынын от кэбиһэрэ, кыһын от тиэйэрэ, бөһүөлэк суолун оҥорууга кыттара үһү.      

Уолаттарын уһуйбут

1987 сыллаахха төрөппүт уолаттарын кытта хоруу хаһан, ууга барбыт Кулуһуннаах күөл уутун түһэрэн, эргиччи саҥа күрүө тутан, нэһилиэккэ бастакынан сири туһаҕа таһааран, дьоҥҥо улахан сүрэхтээх үлэһитин өссө төгүл көрдөрбүт, холобур буолбут. Онно бааһына сирин оҥостон, эбиэс, дьэһимиэн, сэлиэһинэй бурдуктары ыспыт, хортуоппуй олордубут.

 Күөлүгэр илимнээн, сайыны быһа балыгынан аһатара, күһүн муҥха тэрийэн, элбэх балыгы ылара үһү. Эт-үүт туттаран, хаһаайыстыбатыгар киллэрбит дохуотунан кэлин “Т-16”, “ДТ-75” тыраахтардары, “УАЗ” массыынаны ылыммыт. Аҕам кыра эрдэҕиттэн күнү быhа аҕатын батыhа сылдьыбыт буолан, тиэхиньикэҕэ эмиэ олус сыстаҕас. Дьиэбитигэр билигин тыа сиригэр туттуллар тиэхиньикэ арааhа баар.

“Дьону аһынар буолуҥ”

Эбэм Анна Григорьевна Афанасьева Тамалакаан нэhилиэгиттэн төрүттээх. Кини оҕо сааһа эмиэ холкуос саҥа тэриллиитин кэмигэр уонна уоттаах сэрии сылларыгар ааспыт. Ороһуга 3 кылаастаах начаалынай оскуоланы бүтэрбит. Кини эмиэ сэрии саҕаланыытыгар 12-лээх кыыс эбит.

афанасьева

"Тамалакаантан сэриигэ ыҥырыллыбыттар оскуола таһыттан барбыттара. Холкуоска оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин үлэлии хаалбыттара. Мин онно 12-лээх кыыс этим. Сайын от мунньарбыт, бурдук баайарбыт. Кыһын балбаах таһарбыт, саас пиэрмэҕэ оҕуһунан от тиэйэрбит. Биир нуорманы толорбут киһиэхэ 200 кыраам лэппиэскэ биэрэллэрэ. Биһиги куоталаһыыга кыттан, 1,5-лыы, 2-лии нуорманы ылан сиирбит. Сэрии кэмигэр аас-туор олох этэ. Аччыктааһын, хоргуйуу да баара. Амтаннаах аһы аһаабакка, аҥаардас уунан эрэ сылдьар дьон сирэйдэрэ дэлби иһэн баран, нэһиилэ сылдьаахтыылларын көрөр этибит. Аһыыр кыһалҕатыгар ыалы кэрийэллэрэ. Ийэм олус аһыныгас этэ. Оннук дьон биһиэхэ таарыйдахтарына, хайаан да аһатан, хоннорон ыытара. "Дьону аһынар буолуҥ" диэн куруук үөрэтэрэ", -- диэн эбэм кэпсээбитин аҕам миэхэ сэһэргээтэ.

Тамалакааҥҥа саҥа оскуола тутуутугар ыччат дьон үлэлэспиттэр эбит. Мин эбэм онно бэрэбинэ таhыспытын кэпсиирэ үhү. Ол оскуола билигин да үлэлии турар, саҥа көлүөнэ оҕолору билиигэ-көрүүгэ уhуйар.

Биэс уон сыл бииргэ

Эбэлээх эhэм Дүллүкүгэ олохсуйан, элбэх оҕону төрөтөн, улаатыннаран, барыларын үөрэттэрэн, анал идэлээх дьон буолалларыгар олус кыһаллыбыттар. Биэс уонча сыл буруо таһааран, иллээх-эйэлээх олоҕу олорон ааспыттар. Сэрии кэмигэр тыылга үлэлэрин иhин «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыттарынан олус киэн тутталлар эбит.

“Победа” туhунан ситэрэн кэпсээтэхпинэ, массыына бастаан Дүллүкүгэ холкуос бэрэссэдээтэлигэр син өр кэм сүүрэн баран, туга эрэ алдьанан, онно сөптөөх саппаас чаас көстүбэккэ, хас да сыл түөрт чууркаҕа өйөнөн турбут. Ким да толлон чугаhаабатах.

1961 сыллаахха эhэм кэпсэтэн, сопхуос салалтата “бу эдэр киhи оҥостон сүүрдүөн сөп” диэн мунньахтаан, син кыра соҕус сыанаҕа нэhиилэ биэрбиттэр. Массыынабыт 1993 сылга диэри сүүрбүт.

Урут соҕотох массыына буолан, оройуон кииниттэн, бириистэнтэн элбэхтэ дьону таспыт. Yксүн саҥа төрөөбүт оҕолору төрүүр дьиэттэн таhаарарга туһаналлар эбит.

 Онон күөх өҥнөөх “Победа” массыына билигин эhэлээх эбэм олорон ааспыт олохторун кэрэһитэ уонна Улуу Кыайыы умнуллубат туоhута буолан, ааспыт кэми санатан, тиэргэммитигэр турар.

Дьоллоох олох туругурдун

 Аҕа дойду Улуу сэриитин иэдээнэ Саха сирин биир да ыалын тумнубатаҕа. Сэрии сылларын устата тыылга улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ оҕолор, тыылга кытаанах үлэҕэ эриллэн, ыарахан олоҕу тулуйан, кыайыыны уhансыбыттарын биhиги билигин ааҕан, истэн билэбит. Кинилэр көлүөнэлэрэ билигин тоҥхойо кырыйда, үгүстэрэ  биhиги кэккэбитигэр суохтар. Ол аас-туор олох туоhутунан мин эhэлээх эбэм олорон ааспыт олохторо, үлэлэрэ-хамнастара буоларын сэhэргээтим.

Биhиги балысхан сайдыылаах олоххо олоробут. Билигин атын кэм, атын толкуй, атын сыhыан. Эйэлээх олох. Ол эрээри сорох сирдэргэ сэрии буола турар. Тоҕо? Биирдэ бэриллэр олохпутугар бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах, үтүө сыhыаннаах буолар тоҕо сатамматый?..

      Сэрии диэн тыл саҥарарга да ыарахан. Сир үрдүгэр күн чаҕылыччы тыгарын, дьоллоох олох туругурарын туhугар бары кыhаллыахтаахпыт, санаабытын күүскэ ууруохтаахпыт диэн өйдүүбүн.

 Хаhан да сэрии буолбатыгар, аан дойдуга ил-эйэ, таптал, үтүө санаа үксүүрүгэр баҕарабын.

                                                         Уруйдаана Афанасьева,

IX кылаас,   

Дүллүкү, Үөһээ Бүлүү.

 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23