Политика

Суол -- сайдыы

ПМЭФ чэрчитинэн Губернатордар кулууптара үлэлээтэ. Манна биһиги Ил Дархаммыт өрөспүүбүлүкэҕэ суол-иис инфраструктуратын сайдыытын туһунан кэпсээтэ.

 «Бүтэһик 5 ыйга Саха Сирин бырамыысыланнаһа, 2021 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 11,3% үрдээтэ. Оттон бу көрдөрүү былырыыҥҥы рекорду куоһарда. Сүрүн хапытаалга инвестициялар 30%-ан элбээтилэр. Сир баайын хостооһун кээмэйэ эмиэ улаатар, холобур, гааһы хостооһун 35% улаатта», – диэн Ил Дархан этэр.

Итинэн сиэттэрэн, Айсен Сергеевич “Аныгы кэм усулуобуйаларыгар сайдарга Саха Сирин географическай өттүнэн табыгастаахтык сытарын туһаныахха сөп” диэн этиини киллэрдэ. Ол курдук, Саха Сирэ территорията Илин Сибиир уонна Уһук Илин ыпсыһыыларыгар тэнийэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Кини санаатынан, бу хайысхаларга суол-иис инфраструктуратын сайыннарыыттан Арассыыйа бүтүн бу эҥээрин кэскилэ тутулуктаах.

«Бүгүн суол-иис саҥа көрүдүөрүн тэрийии боппуруоһа сытыытык турар – Иркутскай-Магадан федеральнай суол Дьокуускайынан уонна Мииринэйинэн Охотскай муораҕа тахсар хайысхатын сайыннарыахтаахпыт. Бу саҥа кэм ирдэбилэ, булгуччу олоххо киллэриэххэ наада. Маныаха Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуллара уолдьаста. Бу боппуруоһу өссө эрдэ да быһаарыахха сөп этэ», – диэтэ Ил Дархан.

Губернатордар кулууптара «Эрэгийиэннэр – саҥа кыахтар локомотивтара» тиэмэнэн үлэлээтэ. Тэрээһини Социальнай чинчийиилэр эспиэрдэрин института уонна Росконгресс пуондата тэрийдэ. Кыттыыны Забайкальскай кыраай салайааччыта Александр Осипов, Мурманскай уобаластан Андрей Чибис, Тюмень уобалаһыттан Александр Моор, Амур уобалаһыттан Василий Орлов уо.д.а. ыллылар.

Рекорду куоһардыбыт

РФ Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытыгар министиэристибэтэ тэрийбит «Аартыка – диалог территорията» былаһааккатыгар Саха Сирин инвестиционнай кыаҕын билиһиннэрдилэр.

Ил Дархан Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, дойду экэнэмиичэскэй көрдөрүүтүнэн, 10 бастыҥ эрэгийиэн иһигэр киирсэр. Эрэгийиэн иһинээҕи баалабай бородуукта 2018 сылга 1 трлн солкуобай эбит буоллаҕына, 2021 сылга 1,5 трлн солкуобайга тэҥнэспит. Оттон бырамыысыланнас көрдөрүүтэ бүтэһик үс сылга сэбиэскэй кэмнээҕи чулуу көрдөрүүлэри куоһарбыт – кыһыл көмүс, ньиэп, гаас, таас чох хостооһунугар.

--Бу ситиһиилэр бүтэһик сыллар бэлиитикэтин үтүө түмүктэрэ буолар. Ол курдук, биһиги Уһук Илиҥҥэ чахчы ирдэнэр табаары оҥорон таһаарыыны уонна сир туһалаах баайын хостооһуну сайыннарабыт, – диир баһылык. – Холобур, 2018 сыллаахха Элгээтээҕи бырайыагы саҕалыырбытыгар барыстааҕар итэҕэйээччи аҕыйах этэ. Отон билигин манна таас чоҕу хостооһун 10 төгүл улаатта. Билигин Охотскай муораттан Элгээ чоҕу хостуур сиригэр диэри Тихоокеанскай тимир суолу тутуу бара турар. Бу чааһынай бас билии буолар -- дойдубутугар саамай улахан кэтэх суол-иис инфраструктурата. Үчүгэйэ диэн, аара уу портарын эмиэ тэрийэллэр.

Сир туһалаах баайын хостооһуҥҥа эрэ интэриэс баар буолбатах. Кылаабынайа, киһи хапытаалын хаҥатыыга уонна сырьеттан тутулуга суох экэниэмикэни сайыннарыыга улахан болҕомто ууруллар.

Ааспыт сыл түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ IT-өҥөлөр экспорыгар дойду үрдүнэн 9-с миэстэ буолбута. Аны туран, киэҥ сэҥээриини, биһирэбили саха киинэтэ ылар. Бу эрэгийиэн эмиэ креативнай экэниэмикэтин биир кэскиллээх салаата буолар. Быйылгыттан өрөспүүбүлүкэ кинематографията Арассыыйа бөдөҥ концернын кытары хардарыта ситимнээхтик алтыһан үлэлээн, аныгы тылынан эттэххэ, коллаборациялаан эрэр. Маны тэҥэ Ил Түмэн кинематографияны сайыннарыыга туһуламмыт сокуону ылынна.

 «Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ 10 сылтан бэттэх Уһук Илиҥҥэ болҕомтотун күүһүрдүбүтэ биһиэхэ эрэлбитигэр эрэли эбэр. Оччолорго кини этэн тарар: “Уһук Илин аан дойду интэриэһин тардар уокурук, дойду сайдыытын сүрүн былаһаакката буолуоҕа”, -- диэн. Ол барыта туолан эрэр. Бу хайысхаҕа үлэлииргэ бэлэммит, үлэлии сылдьабыт, – диэтэ Айсен Николаев.

Таһаҕаһы хоту тиэйии

Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы министиэристибэтэ (миниистир Алексей Чекунков), Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (Ил Дархан Айсен Николаев) уонна «Саханефтегазсбыт» АО (генеральнай дириэктэр Виктор Лебедев) хотугу собуос инфраструктуратын табыгастаахтык тиэйии боппуруоһугар «Дальневосточная концессия» бырагыраама чэрчитинэн үлэлэһэргэ дуогабар баттастылар.

Хоту тиэйиллэр уматыгы харайар усулуобуйаны тэрийиини, Аартыкаҕа саҥа нефтебазалары тутууну дьэндэтиини «Саханефтегазсбыт» үбүлүүр кыахтаныа.  Былаан быһыытынан, нефтебаза хаһаайыстыбатын бары өттүнэн сайыннарар сорук турар.

Инфраструктураны саҥардыы Саха Сирин уустук суоллаах-иистээх нэһилиэнньэлэрин уонна хоту баар бырамыысыланнай тэрилтэлэри оттугунан, уматыгынан быыстала суох хааччыйыыны халбаҥнаабат бигэ оҥоруо.

Манна даҕатан эттэххэ, тутуу үлэҕэ киирбит кэмиттэн (уһаабыта 10 сылынан) судаарыстыба инвестордарга инфраструктура сметанан сыанатын 100% толуйар.

Кэриэйэлиин сыһыан сөргүтүллүө

Ил Дархан Айсен Николаев форум чэрчитинэн КНДР Арассыыйаҕа боломуочуйалаах посола Син Хон Чхолу кытары көрүстэ, бииргэ үлэлэһии кэскиллэрин торумнаатылар.

Ол курдук, Саха Сирэ уонна КНДР икки ардыларыгар экэниэмикэҕэ сыһыаннаһыы сөргүтүллэригэр кэккэ боппуруостары быһаарыстылар, ол иһигэр таас чоҕу хостооһун бырамыысыланнаһын тула.

 «Бу бырайыактар олоххо киирэллэрин ситиһиэхпит. Инникитин Саха Сирин кытары сыһыан кэскиллээх буолуо этэ», — диир Син Хон Чхоль.

Кэпсэтии кэмигэр Саха Сирин баһылыга КНДР спортсменнарын «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларыныыҕа VIII спортивнай күрэхтэһиигэ кытталларыгар ыҥырда. Санатан этэр буоллахха, улахан тэрээһин 2024 сыллаахха ыытыллара былааннанар.

Көрсүһүүгэ Айсен Николаевы кытары Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Кирилл Бычков, СӨ тас сибээскэ уонна Саха Сирин норуоттарын дьыалаларыгар миниистирэ Гаврил Кириллин, Саха Сирин геологияҕа уонна бырамыысыланнаска миниистирэ Максим Терещенко кытыннылар.

2025 сылга диэри 30-40 тыһ. туоннаны

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар уматыллыбыт айылҕа гааһын (СПГ) оҥорон таһаарыы уонна туһаныы ырыынага сайдыытын туһунан Сөбүлэҥҥэ Ил Дархан Айсен Николаев уонна «Газпром СПГ технологии» ХЭТ дириэктэрдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Кахидзе илии баттастылар.

Сөбүлэҥҥэ олоҕуран, СПГ ырыынага кэҥиэхтээх, батарар инфраструктурата тупсуохтаах. Бастаттан туран, уматыллыбыт гааһы оҥорор саҥа собуот тутуллуохтаах. Оччоҕо Мэҥэ Хаҥалас, Амма, Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Уус Алдан, Горнай, Бүлүү улуустарын 27 бөһүөлэгэр автономнай гаастааһын баар буолуоҕа. Гааһы сүрүннээн олохтоох нэһилиэнньэ туһаныытыгар анаан оҥоруохтара: тырааныспарка уматык (устар аалларга, поездка, карьерга үлэлиир улахан тиэхиньикэлэргэ), хочуолунайдарга оттук. Маныаха 2025 сылга диэри 30-40 тыһыынча туонна уматыллыбыт гааһы оҥорон таһаарарга суоттаналлар.

Айсен Николаев эппитинэн, СПГ сайдыыта өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа саҕахтары саҕар, кыахтары биэрэр. Чэпчэки сыаналаах уонна тулалыыр эйгэҕэ хоромньута суох оттугу туһаныы экэниэмикэҕэ даҕаны, экологияҕа да тоҕоостоох. Үлэ саҥа миэстэлэрэ тахсыахтара. Онно бастакы уочарат олохтоох нэһилиэнньэттэн ылыахтара. Нолуок базатын хаҥатан, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэр дохуот улаатар. Ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннары күөх төлөнүнэн хааччыйарга көмө буолалларын Ил Дархан этэр.

 “Хампаанньабыт” араас маркетинговай компетенциялаах, уопуттаах уонна аныгы СПГ-инфраструктуратын Арассыыйа араас эбийиэктэригэр үлэлэтэ сылдьар. Үтүө түмүктээх быраактыка Саха Сиригэр эмиэ тарҕаныа, бу тэтимнээхтик оҥорон таһаарыыны уонна атыылыыр кыаҕы эрэгийиэҥҥэ үрдэтиэ”, — диир Алексей Кахидзе.

Даҕатан эттэххэ, Саха Сиригэр айылҕа гааһын улахан саппааһа баара биллэр. Ол курдук, «Сила Сибири» гаас ситимигэр Ленскэй оройуонун Чайаҥдатааҕы учаастага биир сүрүнэ буолар.

Бүгүҥҥү туругунан, Саха Сиригэр уматыллыбыт гааһы 12 тыһыынча туоннаны оҥоробут. 2030 сыл бүтүөр диэри маны 100 000 туоннаҕа тириэрдэр сорук турар. Билиҥҥитэ СПГ-нан тимир суол хас даҕаны ыстаансыйата, хочуолунайдар үлэлии тураллар. 2019 сылтан маннык гааһы Монголияҕа экспортыыбыт.

    Кылгастык сырдаттахха

Үс күннээх ПМЭФ аҥаардас кэскиллээх бырайыактар былаһааккалара эрэ буолбата, уопуту атастаһыы түһүлгэтигэр эмиэ кубулуйан ылла. Ил Дархан Айсен Николаев ойуур баһаардарын бохсор үлэбит туһунан кэпсээтэ. Сэрэтэр үлэ күүскэ барыахтааҕын бэлиэтээтэ. Итиэннэ быйыл үбүлээһин улааппытыгар махтанна. Ону сэргэ РФ Ойуур кодексыгар уларытыы, чопчулаатахха, сөҥүүнү ыҥырар ньыманы баһаар эрэ кэмигэр буолбакка, куттал суоһаары гыннаҕына, эрдэттэн туһанар быраап бигэргэниэн наадатын туһунан Бэрэсидьиэҥҥэ эппитин ылыммытын эттэ.

РФ инвестиционнай килиимэтин национальнай рейтинин презентацията буолла. Онно Саха Сирэ “Топ-15” киирбитин, ол эбэтэр бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьарын иһитиннэрэн үөртүлэр.

Ил Дархан Сбербааны кытта ESG-эйгэҕэ бииргэ үлэлэһэргэ илии баттаста. Ол аата, олохтоох дьон тулалыыр эйгэни харыстыырга, нэһилиэнньэҕэ экологическай үөрэхтээһини ыытарга туһуламмыт көҕүлээһиннэрин Сбербаан өйүөх буолла.

Саха Сиригэр судаарыстыба уонна чааһынай тэрилтэ бииргэ үлэлэһиилэрин быраактыката үтүө түмүктэри көрдөрөр. Онон бу маннык ньымаҕа туһуламмыт национальнай киини кытта Сөбүлэҥ түһэристилэр. Бу аналитическай киин докумуон оҥоһуллуутун болдьоҕун кыччатарга, бүрүкүрээтийэтин аччатарга көмө-тирэх буолуоҕа.

Матырыйаалынайа суох култуурунай нэһилиэстибэ боппуруоһугар Айсен Николаев креативнай индустрия Саха Сиригэр сайдар саргыларын сырдатта. Аны, Индия посолун кытта кэскиллээх кэпсэтиилэр буоллулар.

Бу курдук, үс күннээх форум көдьүүстээхтик барда.