Политика

Үлэ билсиһииттэн саҕаланна

Дьокуускайга көтөн кэлээт, Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ тырааныспарын инфраструктуратын туругун үөрэттилэр.

Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр «Саха Сирин тимир суоллара» аахсыйаламмыт хампаанньа эбийиэктэригэр, таһаҕас терминалыгар сылдьан, сыл устатыгар төһө таһаҕас уонна хайдах тиэйиллэрин-таһылларын билистилэр. Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуллуохтаах сирин-уотун көрдүлэр-иһиттилэр. 

Экспертэр сүбэлэстилэр  

Бу күн икки мунньах буолла. Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы миниистирин бастакы солбуйааччы Гаджимагомед Гусейнов Уһук Хотугу уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ хааччахтаммыт болдьохтоох бородууксуйаны (табаары) тиэйии-таһыы тиһигин тупсарыы боппуруостарыгар экспертиир бөлөх мунньаҕын ыытта.

Онно Федерация Сэбиэтин тустаах кэмитиэтин чилиэннэрэ, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктор Губарев, Ил Түмэн экэниэмикэҕэ, инвестицияҕа, бырамыысыланнас бэлиитикэтигэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Петров, биэдэмистибэлэр салайааччылара  кытыннылар.  

Гаджимагомед Гусейнов мунньаҕы саҕалыырыгар «Уһук Хотугу оройуоннарга  уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ хааччахтаммыт болдьохтоох бородууксуйаны (табаары) тиэйии-таһыы тиһигин туһунан», эбэтэр судургутук «Хотугу собуос сокуона» диэн сүрэхтэммит саҥа федеральнай сокуону ырытан оҥорорго  көхтөөх кыттыыларын иһин экспертэргэ махтанна. Улахан үлэ ыытыллыбытын бэлиэтээтэ. Арассыыйаҕа хотугу собуоһунан барар таһаҕас 50 %-а Саха Сиригэр тиэрдиллэрин быһыытынан, экспертиир бөлөх үһүс мунньаҕа Дьокуускайга Федерация Сэбиэтин кытары кыттыһан ыытылларын  быһаарда.

– Сокуон барыла Владимир Путин Аартыка боппуруостарыгар анаммыт мунньахха биэрбит сорудаҕынан, Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы министиэристибэтин сүрүннээһинэн оҥоһулунна. Алтынньы 30 күнүгэр диэри Бырабыыталыстыбаҕа киллэриллиэхтээх. Билиҥҥитэ 25 субъектан 50 этии киирэн, үксэ учуоттанна. Бүгүн биһиги сорукпут эрэгийиэннэр көтөхпүт сүрүн боппуруостарын дьүүллэһии буолар, – диэтэ кини.

Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы корпорациятын дириэктэрэ Мария Перова киирбит этиилэри бөлөхтөөн иһитиннэрдэ. Ол курдук, бастакы бөлөххө  «хотугу собуос территорията», «таһаҕаһы таһарга хааччахтаммыт  болдьохтоох территория» диэн өйдөбүллэри чопчу быһаарар туһунан этиилэр киирбиттэр. Онуоха биир уопсай балаһыанньаны оҥорон баран, эрэгийиэннэр бэйэлэрэ бу территориялары чопчулуулларыгар этиллибит.

Иккис бөлөххө Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Ненец аптаныамынай уокуруга суһаллык тиэрдиллэр, бастакы категориялаах таһаҕастар кэрискэлэрин быһаарар уонна онно федеральнай өйөбүлү көрөр туһунан этиилэрэ киирбит. Бу боппуруоска дьүүллэһии кэнниттэн эрдэтээҥи кэрискэ уларытыллыбатах, ол эрээри бастакы категорияҕа киирэр таһаҕаһы быһаарыы боломуочуйатата эрэгийиэннэргэ сүктэриллибит.  

Үһүс бөлөх – стратегическай саппааһы тэрийиигэ сыһыаннаах этиилэр. Боломуочуйалар хатылаһыыларын таһаарбат, эбии ноҕуруусканы таһаарбат инниттэн, бу боппуруоска быраап эмиэ эрэгийиэннэргэ бэриллибит.

Экспертэр хас биирдии эрэгийиэн бэйэтин кыаҕынан, логистикатынан көрөн, саппаас пуондатын оҥосторун бэлиэтээн тураннар, ити быһаарыылары өйөөтүлэр. Түмүккэ этиилэри хомуйарга салгыы үлэлииргэ сүбэлэстилэр.  

Саха Сирэ – атыттарга холобур

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бырамыысыланнас уонна логистика кыахтарын сайыннарыы боппуруостарыгар анаммыт Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, эрэгийиэннээҕи бэлиитикэҕэ, олохтоох салайыныыга уонна Хотугу сир дьыалаларыгар кэмитиэтин көһө сылдьар мунньаҕын Андрей Шевченко салайан ыытта.

Мунньахха сенатордар Александр Акимов, Анатолий Широков, Егор Борисов, Александр Башкин, Александр Высокинскай, Денис Гусев, Ил Дархан Айсен Николаев, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев, норуот дьокутааттара, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, толоруулаах былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ, бөдөҥ тэрилтэлэр салайааччылара кыттыыны ыллылар.

– Дойду экэниэмикэтигэр уонна куттал суох буолуутун хааччыйыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ улахан суолталаах. Кини ураты кыаҕа айылҕатын баайа буолар. Экстремальнай килиимэттээх, территорията бүтүннүү кэриэтэ ирбэт тоҥҥо сытар эрэгийиэн уустук усулуобуйаҕа сайдыы саҥа кыахтарын олоххо киллэриигэ холобур буолар. Кэлиҥҥи алта сылга өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайдыытын тэтимэ Арассыыйа орто көрдөрүүтүн куоһарда. Геополитическай уонна экэнэмиичэскэй быһыы-майгы тосту уларыйыыта саҥа хайысхалары көрдүүрү, федеральнай уонна эргийиэннэрдээҕи былаас уорганнара сомоҕолоһон үлэлииллэрин ирдиир. Быйыл Саха Сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар киирбитэ 390, өрөспүүбүлүкэ 100 сылларынан,  ахсынньыга Федерация Сэбиэтигэр Саха Сирин күннэрэ ыытыллыаҕа. Санатан эттэххэ, дойду парламенын үрдүкү палаататыгар өрөспүүбүлүкэ Күннэрин үһүс төгүлүн ыытар, итиэннэ тирээн турар соруктарын быһаарыыга Федерация Сэбиэтин былаһааккатын көдьүүстээхтик туһаныы холобурун көрдөрөр, – диэтэ Андрей Шевченко.

Сокуону оҥорооччулар эрэгийиэннэргэ кэлэн, маннык үлэлииллэрэ чопчу боппуруостары быһаарарга тугунан көмөлөһүөхтэрин сөбүн өйдүүллэригэр көмөлөһөрүн, интэриэһинэй, көдьүүстээх көҕүлээһиннэри өйүүргэ кинилэр  бэлэмнэрин бэлиэтээтэ. Федерация Сэбиэтэ Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэр этии киллэриилэринэн, хорҕолдьуну хостооһуну үбүлүүр инвестордары сир баайын хостооһун нолуогуттан босхолуурга быһаарбытын холобурдаата.

Быйыл күһүн VII Уһук Илиҥҥи экэниэмикэ пуорумугар «Хотугу собуос: хааччыйыы саҥа тиһигэ» тиэмэҕэ тэриллибит мунньахха Госдуума дьокутааттара, сенатордар, эрэгийиэннэр салайааччылара, министиэристибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ саҥа федеральнай сокуон барылын дьүүллэспиттэрин туһунан кэпсээтэ. Түмүгэр маннык эттэ:

– Бүгүҥҥү мунньах уурааҕын барылын бигэргэтиэх иннинэ биһиги федеральнай таһымынан былааннанар эбийиэктэри билистибит. Өлүөнэ муостатын тутууну, аэропортары сөргүтүүнү таһынан, өрөспүүбүлүкэ салалтата быһаарар боппуруостара эмиэ бааллар. Ахсынньыга тахсар уураах силигэ ситэри буолуо, итиэннэ онно өрөспүүбүлүкэ туһатыгар быһаарыллар тыын суолталаах  боппуруостар киллэриллиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Этиэххэ наада, үгүс боппуруостарга эрэгийиэн дойду үгүс субъегын куоһаран иһэр.

Суол — олох хорук тымыра

Ил Дархан Айсен Николаев бырамыысыланнас кыаҕын олоххо киллэрэргэ быһаарыыны эрэйэр сүрүн соруктары бэлиэтээтэ:

– 2000 сылтан өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнаска көрдөрүүтэ бигэтик тупсарыллар. Кэлиҥҥи сылларга көмүһү, ньиэби, гааһы, таас чоҕу хостооһун биллэрдик улаатта. Быйылгы сыл аҕыс ыйыгар бырамыысыланнас  производствотын индексэ, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, 113,3 % буолла. Билиҥҥи туругунан дойдуга бэһис миэстэҕэ сылдьабыт.

Салгыы ресурсалары туһаҕа таһаарыы үлэтэ далааһыннаахтык ыытыллыаҕын логистика-тырааныспар тиһигэ уонна энэргиэтикэ мөлтөҕө атахтыылларын, 1960-с сыллардаахха оҥоһуллубут ситим эргэрбитин бэлиэтээтэ. Арассыыйа  сайдыытын саҥа хайысхата Уһук Илиҥҥэ тырааныспар тиһигин, логистика инфраструктуратын тэтимнээхтик саҥардары ирдиирин бэлиэтээтэ. Быһаарыыны эрэйэр бырайыактарынан аэропортар инфраструктураларын сөргүтүү, Өлүөнэни туоруур муостаны тутуу, тимир суолу Магадааҥҥа диэри тардыы, Охотскай муоратааҕы Аян пуордугар тахсыыны хааччыйыахтаах  «Амма» суолу оҥоруу буоларын эттэ.  

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев Арассыыйа парламенын үрдүкү палаататыгар Саха Сирин күннэрэ ыытылларын көрсө, Федерация Сэбиэтин тустаах кэмитиэтэ кэлиитэ дьоһун суолталааҕын бэлиэтээтэ. Бочуоттаах ыалдьыттарга кэлбиттэрин уонна өйөбүллэрин иһин махтанарын биллэрдэ.

– Бүгүн Арассыыйа Федерациятын биир бөдөҥ эрэгийиэнигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, бырамыысыланнас уонна логистика кыахтарын  сайыннарыыга тирэх буолар боччумнаах боппуруостар быһаарыллыахтара. Бырайыакка өрөспүүбүлүкэ туруорсар эбийиэктэригэр сыһыаннаах пууннар киллэриллиэхтэрэ. Кэлэр өттүгэр бары федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи былаас уорганнарынан олоххо киллэриллэр үчүгэй ыйаахтары ылыныахпыт диэн эрэнэбин.

«Суол — олох хорук тымыра» диэн мээнэҕэ этиллибэт, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, олох таһымын тупсарарга суол-иис, тырааныспар тиһигин сайыннарыы улахан оруоллаахтар. Ити иһин аэродромнары, өрүс портарын саҥардыы, салгын уонна уу суолларынан пассажирдары, итиэннэ таһаҕаһы тиэйии-таһыы кээмэйин улаатыннарыы бүгүҥҥү кэм ирдэбилэ буолла, -- диэтэ спикер.

Хотугу собуос сокуона 

 Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Кирилл Бычков  дакылаатын кэнниттэн тыл ыалдьыттарга бэрилиннэ.

– Бу мунньах ыытыллара түбэһиэхчэ буолбатах, – диэтэ Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы миниистирин бастакы солбуйааччы Гаджимагомед Гусейнов. – Саха Өрөспүүбүлүкэтэ хотугу собуос туһунан сокуону бастакынан ылынан, нуормаламмыт быраап баазатын тэрийэн, былааннааһынтан уонна үбүлээһинтэн саҕалаан, хотугу оройуоннарга таһаҕаһы тиэрдии киэҥ өрүттээх, араас уустук боппуруостарынан дьарыктанар.

Бэрэсидьиэн Владмир Путин тус сорудаҕынан, хотугу собуос туһунан федеральнай сокуон барыла оҥоһуллан, 25 эрэгийиэҥҥэ уонна судаарыстыбаннай былаас уорганнарыгар сөбүлэһиигэ ыытылынна, Бырабыыталыстыба көрбүтүн кэнниттэн, Судаарыстыбаннай Дуума көрүүтүгэр 2023 сыл бастакы кыбаарталыгар киллэриллиэҕэ. Бу сокуон ылылыннаҕына, «хотугу собуос» диэн өйөбүл федеральнай таһымынан бигэргэниэҕэ, Арассыыйа Федерациятын, эрэгийиэннэр уонна олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйалара быһаарыллыаҕа, хотугу собуоһу сүрүннээччи боломуочуйата толоруулаах былаас федеральнай уорганнарыгар сүктэриллиэҕэ, нормативтарынан үбүлээһин оҥоһуллуоҕа. Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын таһымынан тырааныспар-логистика инфраструктуратын тирэх тиһигэ бигэргэниэҕэ, онно тырааныспар бары көрүҥэ, ыскылааттар, баазалар киириэхтэрэ, тарыыптары судаарыстыба өттүттэн сүрүннүүр кэлим муоратааҕы оператор баар буолуоҕа.

Муора уонна өрүс тырааныспарын федеральнай ааҕыныстыбатын салайааччыны солбуйааччы Константин Анисимов: “Арассыыйатааҕы муора-өрүс флотугар Өлүөнэтээҕи бассейн суола ураты миэстэни ылар, бу өрүһүнэн сылга 4 мөл. туонна таһаҕас таһыллар, онтон 1,5 мөл. туонната хотугу собуос таһаҕаһа”, -- диэтэ, быйылгы навигация түмүктэрин ырытта.

 Инники былааны билиһиннэрэригэр Өлүөнэтээҕи уу суолун дьылҕата өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнай сиэктэрин сайдыытыттан улахан тутулуктааҕын санатта. Тутуу уонна ОДьКХ министиэристибэтин департаменын дириэктэрэ Сергей Галямин социальнай, бырамыысыланнай эбийиэктэри, олорор дьиэни-уоту тутуу бырайыактарын олоххо киллэриигэ, ол иһигэр Өлүөнэни туоруур муостаны тутууга, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ ис кыахтара улаханын бэлиэтээн туран, көдьүүстээхтик бииргэ үлэлиирин иһин өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар махтанарын биллэрдэ. 

Видео-кэмпириэнсийэ киэбинэн Бырамыысыланнас уонна эргиэн министиэристибэтин эрэгийиэннэр бырамыысыланнай бэлиитикэлэригэр уонна бырайыактарынан үлэҕэ департаменын дириэктэрэ Иван Куликов, «Судаарыстыбаннай эспэртиисэ сүрүн управлениета» федеральнай аптаныамынай тэрилтэ начаалынньыга  Наталья Богомолова тыл эттилэр.

Уратыбыт учуоттаныахтаах

Ил Түмэн экэниэмикэ, инвестиция, бырамыысыланнас бэлиитикэтигэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Петров улахан этиини оҥордо:

– Саҥа сокуон барылын кэнсиэпсийэтигэр таһаҕас Хотугу муора суолунан тиэрдиллэрин туһунан ыйыллыбыт. Оттон Саха Сиригэр таһаҕас сүрүннээн соҕуруунан кэлэр – тимир суолунан Уус Кукка, Аллараа Бэстээххэ диэри аҕалыллан баран, хотугу улуустарга сайын уу суолунан, кыһын массыынанан таһыллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ наада буолар таһаҕас 10 %-а эрэ Хотугу муора суолунан аҕалыллар. Ол иһин саҥа сокуон хотугу собуоска кыттааччылар кэрискэлэригэр тимир суолун, уу уонна массыына суолларын, өрүс, муора кытылларынааҕы инфраструктураны учуоттуура наада.

Биһиэхэ айылҕабыт уратытынан уунан да, массыынанан да сырыы хааччахтаах, инньэ гынан, хоту улуустарга таһаҕаһы тиэрдии болдьоҕо уһун, атыылаһыллыбыт табаар анаммыт сиригэр 1,5-2 ый айаннаан тиийэр. Ол тустаахтарга (тэрилтэлэргэ, урбаанньыттарга) хаасса араастаһыытын үөскэтэр. Ити иһин элбэх таһаҕаһы атыылаһар тэрилтэлэр кирэдьииккэ киирэргэ күһэллэллэр. Холобур, 2022 сылга олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар ю45 млрд солк. Суумалаах таһаҕас атыылаһыллыбытыттан 54 %-а кирэдьиит харчытынан ылылынна. Аҥаардас ол бырыһыанын төлүүргэ тэрилтэлэр 4 млрд солкуобайы сүтэрэллэр. Онон сокуон барылыгар өйөбүл ырычаахтарын чопчулуур уонна хотугу собуоска үлэлиир тэрилтэлэр баантан ылар кирэдьииттэрин бырыһыанын сабыы мэхэньиисимин көрүөххэ наада, – диэтэ норуот дьокутаата.

Ити курдук, суол-иис инфраструктуратын, ол иһигэр Хотугу муора суолун уонна өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи уу, салгын, массыына суолларын тула киэҥ кэпсэтии таҕыста. Улуустар кииннэригэр аэропортары саҥардыы, Жатайдааҕы судоверфи аныгы технологиянан тутуу үлэлэрин салгыыр, Өлүөнэни туоруур муостаны, массыына суолун Хабаровскай кыраайга диэри, тимир суолун Аллараа Бэстээхтэн Магадааҥҥа диэри тутуу боппуруостара сиһилии ырытылынна. Судаарыстыбаннай былаас федеральнай уорганнарыгар уонна өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар туһааннаах сорудахтар бэрилиннилэр.

Андрей Шевченко мунньаҕы түмүктүүрүгэр: “Хотугу собуос туһунан сокуон барылыгар логистика-тырааныспар инфраструктуратын тиһигин тирэх кэрискэтэ киллэриллиэ, итиэннэ салгыы үбүлээһинэ быһаарыллыа”, -- диэтэ.

– Сокуон Арассыыйа киин уонна Аартыкатааҕы эрэгийиэннэригэр сыана бэлиитикэтин араастаһыытын аччатарга туһаайыллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин этиилэрэ учуоттаныахтара. Биллэн турар, хотугу собуос ымпыгын-чымпыгын барытын сиһилиир докумуон суох, ол эрээри министиэристибэлэр, сенатордар, дьокутааттар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын холбоһуктаах үлэлэрин түмүгүнэн сокуон барыла бэлэм буолла. Билигин сөбүлэһиигэ сылдьар. Бастакы ааҕыы кэнниттэн көннөрүүлэр киллэриллэллэригэр эрэнэбит, – диэтэ.

Алексей Еремеев, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ:

– Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, эрэгийиэннээҕи бэлиитикэҕэ, олохтоох салайыныыга уонна Хотугу сир дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Шевченкоҕа уонна кэмитиэт чилиэннэригэр ыҥырыыбытын ылынан, бу судургута суох кэмҥэ кэлбиттэрин иһин Ил Түмэн уонна өрөспүүбүлүкэ салалтатын ааттарыттан махтанабын.

Бу ураты уопут буолар, тоҕо диэтэххэ, Андрей Шевченко бэйэтэ бэлиэтээбитин курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга төһүү буолар уураах ылылларыгар Федерация Сэбиэтин былаһааккатыгар үһүс төгүлүн тирэнэр.

Ахсынньы 14 күнүгэр Өрөспүүбүлүкэ күннэрин чэрчитинэн, Федерация Сэбиэтигэр пленарнай мунньах ыытыллыаҕа. Ону көрсө, биһиги бүгүҥҥү мунньах уурааҕын тустаах кэмитиэттэргэ уонна Бырабыыталыстыбаҕа сөбүлэһиннэриэхпит, күн бүгүн 17 пууннаах барыл бэлэм. Сорох чааһын, холобур, доруобуйа харыстыбылыгар уонна үөрэхтээһин эбийиэктэригэр сыһыаннаахтары, кыратык көннөрөргө, ситэрэргэ, чопчулуурга сүбэлэстибит. Санаа атастаһыыта бэркэ барда. Түмүгү таһаарбыт, Федерация Сэбиэтин кытары сөбүлэһиини ситиспит кэнниттэн, ахсынньыга сиппит-хоппут докумуоннардаах тиийиэхпит. Онно өрөспүүбүлүкэ туруорсар бары боппуруостара киллэриллиэхтэрэ, итиэннэ 2024-2026 сыллардаах бүддьүөккэ сөптөөх өйөбүлү ылыахтара диэн эрэнэбит.

Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытары Булуҥ улууһугар, Тиксиигэ сылдьыахтара, өрөмүөннэнэ турар аэропорду уонна Хотугу муора суолугар сыһыаннаах эбийиэктэри көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ. Ити эмиэ хотугу собуос туһунан саҥа федеральнай сокуоҥҥа этиилэри киллэрэргэ улахан суолталаах.

Федеральнай киин биһиги этиилэрбитигэр болҕомтолоохтук сыһыаннаһара үөрдэр. Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, эрэгийиэннээҕи бэлиитикэҕэ, олохтоох салайыныыга уонна Хотугу сир дьыалаларыгар кэмитиэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин күннэрэ ыытыллыа икки ый иннинэ, балаһыанньаны билсэ миэстэтигэр кэлэн, тустаах докумуоннары бэлэмнииргэ үлэлэспитэ бу бастакы уонна элбэҕи этэр түгэн буолар.

Раиса СИБИРЯКОВА

Хаартыскаларга Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриилэрэ