Политика

Павел Петров уустук суоллаах-иистээх ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга таһаҕаһы тиэрдиигэ федеральнай сокуон барыла оҥоһулла сылдьарын санатта. Докумуонунан баар харгыстар ымпыктарын-чымпыктарын барытын сиһилии үөрэтэн, сөптөөх уларытыылары уонна эбиилэри киллэриэхтэрэ. Сокуон барылынан былааннааһын үлэтигэр туһааннаах нуормалары уонна быраабылалары бигэргэтиэхтэрэ, хотугу таһаҕас тиэйии үлэтин тэрийиини уонна салайыытын чопчулуохтара, судаарыс­тыбаннай өйөбүлгэ уонна таһаҕас тиэйээччиилэри кытары ураты сы­һыаны олохтууру бигэргэтиэхтэрэ.

Тырааныспар саҥардыллара уолдьаста

Сүрүн дакылааты СӨ тырааныспарга уонна суол хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччыта Семен Коркин иһитиннэрдэ. Кини этэринэн, Саха Сиригэр баар 36 муниципальнай тэриллиилэртэн 13-һэ Аартыка уустук суоллаах-иистээх ыраах сытар оройуоннара. Хотугу уонна Аартыка оройуоннарыгар олоххо-дьаһахха наадалаах табаары, аһы-үөлү, оттук-энергетическэй ресурсаларын тиэрдии соруга сылын ахсын сытыытык турар.

Миниистир солбуйааччыта иһитиннэрбитинэн, Саха Өрөс­пүүбүлүкэтигэр уу суолунан 3 мөл. туонна таһаҕас тиэйиллэр, ол иһигэр Аартыка оройуоннарыгар 300 тыһ. туонна таһаҕас тиэрдиллэр. Айылҕа, сир-уот уустук  усулуобуйатынан таһаҕаһы уу суолун тэҥэ, тимир суолунан, массыына тырааныспарынан эмиэ илдьэллэр. Холобур, кыһыҥҥы суолунан 700 тыһ. туонна таһаҕас таһыллар.

Кини этэринэн, уу тырааныспарынан таһаҕас тиэйиитин сүрүн кы­һалҕата — флот эргэриитэ. Ол курдук, сылын ахсын навигацияҕа 800 суудуна үлэлиир.  Оттон тырааныспар эргэр, ортотунан, 45 сылтан ордук үлэлээбиттэр.

Тырааныспар сырыыта дьыл кэмиттэн көрөн улахан тутулуктаах, социальнай суолталаах судаарыстыбаннай өйөбүллэри, ону сэргэ аһы-үөлү уустук суоллаах-иистээх ыраах сытар сирдэргэ тиэрдиигэ туһуланар. Кыһыҥҥы суол үлэлиир кэмэ кылгас, мантан сиэттэрэн ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга ирдэнэр таһаҕас кэмигэр тиэрдиллибэтэ үгүс күчүмэҕэйдээх.

Дакылаатчыт этэринэн, авиа­ция салаатыгар киирбит сааҥсыйаларынан, омук сиригэр оҥоһуллубут көтөр ааллары атыылаһарга кэккэ ыарахаттары үөскэтэр.

 — 2024 сылга бэйэбит дойдубутугар оҥоһуллубут «Байкал» диэн чэпчэки кылаастаах көтөр ааллар атыыга тахсалларын күүтэбит. Дьоҕус авиация сайдыыта АН-2 суудуналары элбэтиигэ олоҕурар», — диэн эттэ Семен Коркин.

Кини этэринэн, хоту та­һаҕаһы тиэрдии көдьүүстээх буоларыгар, өрөспүүбүлүкэ сүрүн соругунан  Жатай суудуна верфэтин таһаҕас тиэйэр флотун саҥардыыта буолар. Маны тэҥэ, эһиил Аллараа Бэстээххэ таһаҕас терминалын тутуу түмүктэниэхтээх. Манна тимир суол инфраструктурата толору хааччыллыахтаах. Маны тэҥэ «Яна» Тополинай – Нижнеянскай учаастагын массыына суолун тутуу бырайыага үлэҕэ киирдэҕинэ, хоту таһаҕас тиэрдии тиһигин быспакка үлэлиэ этэ.

Миниистири солбуйааччы тырааныспарынан тиэйиигэ баар кыһалҕаларга тохтоото. Ол иһигэр өрүһү дириҥэтэр үлэлэри ыытыы, флоту саҥардыы, Аартыкаҕа баар аэропуортары саҥардыы, о.д.а. ирдэниллэр. Маныаха быйылгы бүддьүөт үбүлээһинин улаатыннарарга санаатын эттэ. 

Хотугу таһаҕаһы тиэйиигэ наука оруола

ХИФУ ректорын солбуйааччыта Александр Кугаевскай хотугу таһаҕаһы тиэйиини тэрээһин, технологическай, сокуон-норматив уонна үбүлээһин өттүнэн ырытта. Баларга сигэнэн биир кэлим ситим тэриллэн үлэлиэхтээҕин, таһаҕас тиэйиини эрдэттэн былааннаан, харайарга удамыр сыаналааҕын толкуйдаан үлэ барыахтааҕын эттэ.

Ол курдук, 1991 сылга диэри Хотугу оройуоннарга олорор нэһилиэнньэҕэ тиэрдиллэр табаары былааннааһын, тэрийии, салайыы, бэлэмнэнии, таһаҕаһы мунньааһын, материальнай ресурсалар  хамсааһыннара саҕаланыаҕыттан тиэрдиллиэр диэри кытаанах хонтуруолга ылыллыахтаахтар. Таһаҕас  тиэрдиитин былааннааһын алтынньы ыйыттан саҕаланан, уопсай былааннааһын ахсынньыга бигэргэтиллиэхтээх.

— Тохсунньуттан Хотугу оройуон­нарга тиэрдиллиэхтээх табаардары уон­на ресурсалары тиэйии саҕаланара. Хотугу таһаҕас тиэрдии дьайыы­лара хас биирдии ымпыга-чымпыга биллэр буолара уонна биир күүстээх байыаннай эпэрээссийэ курдук ыытыллара. Маннык, эрдэтинэ чопчуламмыт үлэ-хамнас, таһаҕас кэмигэр уонна толору тиэр­диллэрин мэктиэлиир. Норуокка анаммыт табаар өр кэмнээх хара­йыыга, тиэйиигэ ороскуоттара кыра буолан тахсара, онно сиэттэрэн сыана удамыр хаалара, — диэн Александр Кугаевскай иһитиннэрдэ.

Кини Аартыка оройуоннарыгар табаары тиэрдиини табыгас­таах схематын көрдөрдө. Бу бириинсиптэргэ олоҕуран, экэнэмиис санаатынан, нэһилиэнньэни кылгас кэмҥэ харайыллар болдьохтоох табаардарынан, аһынан-үөлүнэн, эминэн-томунан хааччыйыахха сөп.  Маныаха судаарыстыбаттан сөптөөх өйө­бүллээх уонна анал кэнсиэпсийэлээх үлэ ыытыллыахтаах.

— Билигин буола турар уустук бала­һыанньаҕа, Сэбиэскэй Сойуус кэмигэр үлэлээбит Уһук хоту улуустарыгар табаары тиэрдии бэрээдэгин олохтооһун ситэтэ суох, үчүгэйдик үөрэтэн баран, сокуонунан бигэргэтиэхтээхпит. Билиҥҥитэ Аартыканы табаарынан уонна материальнай ресурсаларынан хааччыйыыга туһуламмыт судаарыстыбаннай бэлиитикэ суох. Оттон бу ыйыллыбыт сир-уот стратегическай, уһулуччу наадалаах буоларын биһиги өйдүөх тустаахпыт. Судаарыстыбаннай бэлиитикэни билиҥҥиттэн толкуйдуур уолдьаста, боппуруос дириҥ суолталааҕын өйдөөн туран, федеральнай таһымҥа таһаарыах тустаахпыт, — диэн учуонай эттэ. 

Эргиэн-логистика кииннэрэ элбииллэр

Аартыканы сайыннарыы миниистирэ Владимир Черноградскай тиэрдиллибит таһаҕаһы харайар  сөптөөх сир суоҕун ыйда. Ол иһигэр, ыскылааттар, камералар, оҕуруот аһын харайар базалар тиийбэттэр. Маныаха, 2021 сыллаахха Абый уонна Усуйаана оройуоннарыгар эргиэн-логистика кииннэрин тутан үлэҕэ киллэрбиттэр. Быйыл Булуҥҥа, Эдьигээҥҥэ, Аллараа Халымаҕа, Орто Халымаҕа уонна Үөһээ Халымаҕа тутуу саҕаламмыт. Бу биэс эргиэн-логистика киинин 2023 сылга диэри үлэҕэ киллэрэр былааннаахтар. Оттон 2025 сылга диэри эргиэн-логистика кииннэрэ барыта 13-с Аартыка улуустарыгар баар буолуохтара.

Маннык кииннэр үлэҕэ киир­дэхтэринэ, тиэрдиллибит ас-үөл харайыллыыта тупсан, сүтүктэр аччыахтаахтар, таһаҕас тиэрдии кээмэйин субсидията улаатыах­таах. Маны тэҥэ, Аартыка зонатыгар бырайыактар үксүлэрэ олоххо киириилэрин систиэмэтэ Хотугу муора суола уонна биэрэк инфраструктуратын саҥардыытыттан быһаччы тутулуктаах.

Кыһыҥҥы суол  тыын суолталаах

«Якутоптторг» тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Николай Алексеев хотугу таһаҕаһы тиэрдии тутула уонна былааны толоруу олох дьэҥкэ буолуох­тааҕын бэлиэтээтэ:

— Бу үлэ кыаллара буоллар, ыйыллыбыт болдьоххо таһаҕаһы тиэрдии «күөх рейс» кыраапыгын иһитиннэриилэрэ күн ахсын тахса туруо этилэр, — диир Николай Алексеев.

Владимир Черноградскай эппитин курдук, кини эмиэ Аартыкаҕа ыскылаат суоҕа харгыстары үөскэтэр, бэл, 1963 сылга тутуллубут сарайдар билиҥҥэ диэри туһаҕа тураллар. Аны туран килиэп буһарар тиэхиньикэ, мал-сал 90 %-ра эргэрэн, хотулар килиэптэн мэлийэр туруктаахтар.

Бу ыраах сытар оройуоннарга кыһыҥҥы суол, кырдьык, «олох суолунан» ааҕыллар. 2013 сыллаахха эмискэ тоҥоруу кэлэн, Индигир өрүскэ кыдьымах киирэн, итиэннэ өрүс уутун таһыма намыһаҕыттан суудуналар хаайтарбыт ыксаллаах түгэннэрэ баара. Ас-үөл, социальнай суолталаах таһаҕас өрүһүнэн тиэрдиллиэхтээх улуустарга кэмигэр тиийбэккэ, ыксаллаах быһыы-майгы үөскээбитэ. Манан сиэттэрэн, СӨ бырабыыталыстыбатын быһаарыытынан, 2014 сыллаахха  «Аартыка суоллара» хааһына тэрилтэтэ тэриллибитэ. Бу туһунан тэрилтэ бэрэстэбиитэлэ Николай Попов иһитиннэрдэ.

- Сэттэ сыл устата хааһына тэрилтэтэ билигин кэҥээн 9 оройуону хабар, 8 тыһ. км диэри усталаах суолу оҥорор. Тиэхиньикэнэн хааччыллыы үчүгэй, ол эрээри ирдэбилгэ эппиэттиир каадыр тиийбэт. Билиҥҥи туругунан, тэрилтэҕэ 239 тиэхиньикэ баар, үлэһиттэр ахсааннара —  294 киһи. Муус хойутаан туруута кыһыҥҥы суолу арыйыыны тардар, онон кыһыҥҥы суолу туһаныы кэмэ аччыыр, - диэн бэлиэтээтэ Николай Попов.

Бэйэбит учуонайдарбытын кытта үлэлэһиэххэ

«Хотугу» эрэгийиэн экэниэмикэтин билим-чинчийэр институтун дириэктэрэ Петр Гуляев  төгүрүк остуол кыттыылаахтарыгар бэйэтин көрүүтүн билиһиннэрдэ.

Кини нуормалыыр-быраап аахталара суох буолан үлэни атахтыырын бэлиэтээтэ. Маны тэҥэ, федеральнай уонна эрэгийиэн боломуочуйалара чопчу араарылла илигин, таһаҕас тиэрдээччи оператордарга булгуччулаах ирдэбиллэр суохтарын ыйда. Маны тэҥэ, саҥа логистика коридордара арылларыгар болҕомто ууруллуохтаах. Оччотугар, логистикаҕа ороскуот аччыан сөп. Өлүөнэ өрүһү туоратар муоста, «Магадан» хайысхатынан тимир суол тутуулара, ону тэҥэ массыына суол­ларын куттала суох оҥоруу эмиэ учуоттаныахтаах.

Кини федеральнай бүддьүөттэн нормативынан көрүллэр үбүлээһин методологиятын тупсарыыга болҕомтотун уурда. Маныаха эрэгийиэҥҥэ сыана үрдээһинэ, Аартыка зонатыгар үлэлиир бырамыысыланнай агломерациялары хааччыйыы (ол иһигэр Усуйаана хайа бырамыысыланнаһын кластердара, о.д.а.) учуоттаныахтаах. Систиэ­мэлээх-научнай чинчийиилэри ыытарга эрэгийиэн учуонайдарын кытары ыкса үлэ ыытыллыахтааҕын, өрөспүүбүлүкэбит усулуобуйатыгар бэйэбит уратыбыт учуоттаныахтаа­ҕын, экэниэмикэбит уонна нэһилиэнньэ сыһыаннаһыылара чинчийиллиэхтээҕин эттэ.

Сүбэ мунньах дириҥ хорутуулаах буолла. Науканан бу хайысхаҕа туһааннаах чинчийиилэр ыыттыллаллара бэлиэтэннэ. Саха сирин айылҕата, суолун-ииһин уустуга таһаҕаһы уона уматыгы-оттугу тиэрдиини 1-1,5 сыл урутаан илдьиини ирдиирин төгүрүк остуол кыттыылаахтара бэлиэтээтилэр. Салгыы норуот дьокутааттарыттан ыйытыктар, этиилэр киирдилэр. Түмүккэ салгыы хайдах хотугу таһаҕаһы тиэйиини тупсарарга сүбэ ылыннылар.