Политика

XVII-XVIII үйэлэр түмүктэнэр уһуктарыгар Саха Сирин ырааҕы, киэҥи анааран толкуйдуур мындыр өйдөөх бастыҥ дьоно, ол иһигэр бас-көс тойотторо күүстээхтик көтөҕүллэн, бэйэлэрин бырааптарын көмүскүүр иһин өссө нэмийэн, улам өрө охсон тахсан испиттэрэ. Ол түмүгэр саха бөдөҥ төрүт уус холбоһуктарын баһылыктара бэйэлэрин урукку былаастаах боломуочуйаларын тутан хаалбыттарын үрдүнэн, нуучча Сибиири салайар систиэмэтин чэрчитин иһинэн өссө кэҥэттэри ситиспиттэрэ.

1822 сыллаахха устуоруйа билимигэр киэҥник биллэр докумуон, «Туора урдустары салайыы Устааба» бэчээттэнэн тахсыбыта.   Устаап Сибиир төрүт олохтоох нэһилиэнньэтин быраабынан сыһыаннаһыыларын бэрээдэктиирэ. Устаапка биллэр-көстөр суолта олохтоох салайыныы боппуруостарыгар бэриллибитэ. Сибиир норуоттарын тус-туһунан эрэсэрээттэргэ араартыыллара, кинилэри салайыы куормата ол эрэсэрээттэргэ олоҕуран тус-туһунан буолара. Сахалар, сыл араас кэмиттэн тутулуктанан, көс олохтоох туора урдустар дэнэн, иккис эрэсэрээккэ хапсаллара.

Иккис эрэсэрээттээхтэргэ, кинилэр улуустарын уонна түһүүлэнэр түһүлгэлэрин салайалларыгар инороднай упараабалары тэрийэллэрэ көҥүллэнэрэ. Бу быраабалар кээмэйдэрэ сахалар түөлбэлээн олорор ахсааннарыгар сөп түбэспэтэ. Бу кыһалҕаны туоратар туһуттан саха тойотторо элбэхтэ Уркуускайга тиэстибиттэрэ. Уркуускай – оччотооҕу Илин Сибиир салаллар киинэ этэ. 1823-1824 сс. саха дьокутааттара С.Кириллин, Н.Рыкунов, И.Мигалкин «Туора урдустар салаллыыларын Устаабыгар» сөп түбэһиннэрэн, Саха Сиригэр Степной Думаны тэрийиэххэ сөбүн өйдөөбүттэрэ. 1827 сыл тохсунньу 27 күнүгэр Саха Степной Думатын олохтуур туһунан биллэриллибитэ.

Саха Степной Думатын үлэтэ-хамнаһа хара бастакыттан Устаап хааччаҕын тас өттүгэр тахсыбыта, инньэ гынан, мунньах национальнай бэйэни салайыныы дьайыылаах уорганыгар кубулуйбута. Дума чилиэннэрэ – сэтээтэллэр бастакыттан быыбарынан талыллар бириинсиптэрэ олоҕурбута. Дума бас тойоно – бэрэссэдээтэлэ 3 сылга талыллар, быстах сэтээтэллэрэ Дьокуускай уокуругун 7 улууһуттан сыл ахсын талыллар бэрээдэктэрэ олохтоммута. Дума састаабыгар 7 «булгуччулаах сэтээтэл» киирэрэ, бу сэтээтэллэринэн 7 улуус кулубата ханнык да талыллыыта суох, судургутук киирэллэрэ. «Быстах сэтээтэллэринэн» улаханнык убаастанар, аптарытыаттаах дьон буолаллара. Дума 15 киһиттэн састааптааҕа.

1820-1830 сс. Дума улуустарга сири уонна бэбииннэһи үллэриини салайбыта. 1830 сыл от ыйын 3 күнүгэр Дума Дьокуускай куоракка «Сэттэ улуус мунньаҕын» ыҥырбыта. Мунньахха Санкт-Петербурга импэрээтэр Николай I-йи кытта көрсүһүүгэ саха дьокутаассыйатын тэрийэн ыытыы боппуруоһун дьүүллэһии буолбута. «Сэттэ улуус мунньаҕа» Саха Сирин эрдэтээҥҥи устуоруйатыгар киэҥ бэрэстэбиитэллээх бастакы мунньах, түмсүү быһыытынан сыаналанар. Мунньах, оччотооҕу дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн хаалбыт, киэҥ кэпсэлгэ, номоххо  киирбит сабыытыйа буолар.

1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Уркуускай кыньыраал-күбэринээтэрин дьаһалынан Саха Степной Думата сабыллыбыта. Думаны сабарга «Сахалар, бүрээттэр курдук, хаһан да биир төрүт уус, бас-көс улуу баһылыкка бас бэринэн, тойон туттан олорор диэни билбэтэхтэрэ» диир төрүөт тумус туттуллубута. Дьиҥнээҕинэн, бу дойҕох буолар. Дума үөскүөн икки үйэттэн ордук кэм иннинэ, дьиҥнээх усторуйаҕа лиичинэс Тыгын сахалары түмэн испитэ, үгүс аҕа уустара ону билинэн түмсүү, сомоҕолоһуу бырасыаһа, бытаан хардыынан да буоллар баран испитэ – устуоруйа чахчыта. Бу үлүгэрдээх иитэ-саҕата суох киэҥ, хаар-муус кыйаарга норуот түмсэ, бииргэ буола түһэрэ уустуктардаах дьыала. Кутургуйа таптаабытынан тахсарын кэриэтэ, тойон талбытынан дьаһайдаҕа дии.

Ол эрээри, бу ыраахтааҕы үрдүкү дьаһалтатын баара-суоҕа үрэр-тэбэр кубулҕата буолара бэркэ диэн өйдөнөр. Дьиҥ биричиинэтэ – букатын атыҥҥа сытарыгар саарбахтыы барымыаҕыҥ. Саха Думатын үлэтэ-хамнаһа, көҕө-нэмэ ыраахтааҕы былааһын бастакыттан сэрэхэдиппитэ. Саха Степной Думата оччотооҕу үйэҕэ, бэйэтигэр холооно суох, балачча хорсун бэлиитикэни тутуспута. Дума бэйэтигэр эрэ буолбакка, олохтоох нэһилиэнньэтин интэриэһин эмиэ туруулаһара. Степной Дума төрүттэммит устуоруйата, оччотооҕу ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа биир ойуччу миэстэни ылар.

Степной Дума үөһэттэн соҥнонон эбэтэр түбэһиэхчэ, бэйэтин дьаалатынан үөскээбит олохтоох салайыныы уоргана буолбатах. Дума тэриллиитэ, национальнай бэйэни билиниини, национальнай өй-санаа уһуктуутун кытары быһаччы сыһыаннаах.

Норуотуҥ туһугар ситиһиллибит кыра да, улахан да кыайыы, хаһан даҕаны суола-ииһэ суох сүтэн-оһон хаалбат. Үүнэр махталлаах көлүөнэ, умнуллаары гыммыты булгуччу сөргүтүөҕэ, бастыҥ холобур оҥостуоҕа, инники сайдыытыгар туһаныаҕа, ол курдук бэйэтин кытта илдьэ бара туруоҕа.

Сэбиэскэй былаас сылларыгар

1920-1921 сс. Сэбиэскэй Саха Сиригэр аптаныамыйаны туруорсуу боппуруоһа көтөҕүллэр. Сахаҕа аптаныамыйаны биэриини Сибнац дьирээлэһиилээхтик утарарын үрдүнэн, саха норуотун тапталлаах уолаттара, бастакы бассабыыктара, уһулуччулаах ботуруйуоттара Сибииринэн, Москубанан тилийэ көтөн сылдьан, Сибнац-ы уҥуордаан, Наркомнац-ы «устуурмалаабыттара». Саха Сирэ аптаныамыйаны ылбытыгар, национальнай интэлигиэнсийэ оруолун намтатар хайдах да сатаммат. Саха Сиригэр кырасдааныскай сэрии уота күүдэпчилэниитигэр, урукку ирдэбилинэн, национальнай интэлигиэнсийэни кэлтэйдии буруйдааһын омсолоох үгэһэ чахчыта баара. Ол мөккүөр оннун булбута, орун-оннугар түспүтэ ыраатта.

Национальнай интэлигиэнсийэ, норуот үөрэхтээх, сайдыылаах дьоно төрөөбүт дойдулара, норуоттара сайдарыгар баҕарбат этилэр диэн, ама, ким айаҕар батаран этиэх баарый? Саха Сирэ бэйэтин баһын бэйэтэ бас билинэригэр сүр баҕалаах, ол туһугар охсуһарга да бэлэм дьон кинилэр этилэр буоллаҕа.

Саха аптаныамыйатын боппуруоһугар уһуннук кэтэмэҕэйдээһин, мөккүөр тахсыбыта араас төрүөтүнэн үчүгэйдик биллэр. Ойуунускайдаах Сибииргэ да, кииҥҥэ да боппуруоһу туруоралларыгар мэлдьитин, Саха Сиригэр национальнай бастаанньалар, өрө туруулар тахсыталыы туралларын туһунан булгуччу биллэрэн, иһитиннэрэн иһэллэрэ.

Манна биири өйдүөхтээхпит. Саха Сирин айдааныттан Арассыыйа кыраҕыйбыта, муоһатын сымнатан биэрэргэ быһаарыммыта диир оруна суох буолуоҕа. Манна бэлиитикэ инники күөҥҥэ тахсар. Биллэрин курдук, ити кэпсэнэр кэмҥэ Сэбиэскэй былаас антах да, бэттэх да араас нацменнарга аптаныамыйаны балачча «ыһыктыталаабыт кэмэ. Ити саҥа былаас бэлиитикэтэ этэ. Аҥаардас сахаларга биэрбэт туһуттан бүтүн норуоту, буолан баран, кыракый норуоту хаанынан уһуннаран кэбистэҕинэ, ким өйдүө уонна ылыныа этэй?

Олох уонна охсуһуу дьэбир сокуона – биир. Көҥүлү көрдөһөн эбэтэр манньа быһыытынан ылбаккын. Итини саха бастакы интэлиэгиэнсийэтэ үчүгэйдик өйдүүрэ, ол иһин олоҕун харыстана барбакка норуотун туһугар биэрбитэ.

Саҥа Конституция, Сэбиэттэр сийиэстэрэ, Судаарыстыбаннай былаас Үрдүкү уоргана

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр БРКСК Бүрүсүүдьүмэ «Саха Аптаныамынай Сэссэлистиичэскэй Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин туһунан» уурааҕы ылыммыта. 1922 сыл бэс ыйын 1 күнүнээҕи БРКСК дэкириэтигэр олоҕуран, П.А.Ойуунускай баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба тэриллибитэ.

1922 сыл сэтинньитигэр Сэбиэттэр сийиэстэрэ ыытыллыбыттара. Сэбиэттэр сийиэстэрин I Бүттүүн Саха Сиринээҕи тэрийэр сийиэстэрин дэлэгээттэрэ талыллыбыттара. Сийиэс 1922 сыл ахсынньы 27 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри барбыта. Сийиэс үлэлээн иитиллээччилэр уонна красноармеец дьокутааттар, СКСК, кини Бүрүсүүдьүмүн, НХС уонна кинилэр ордук араартааһыны тутаах балаһыанньаларын бигэргэппитэ. Конституцияҕа сөп түбэһиннэрэн, Саха АССР РСФСР быстыспат уонна былдьаммат сорҕотунан билиниллибитэ. Былаас Үрдүкү уорганынан Сэбиэттэр Бүтүн Саха Сиринээҕи сийиэстэрэ биллэриллибитэ. Сэбиэттэр сийиэстэрэ ыытыллар кэмнэригэр өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү былааһынан Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтэ (Саха АССР сокуону оҥорор, дьайар уонна хонтуруоллуур уоргана) буолара. Манан Саха Сирин норуоттара бэйэлэрин устуоруйаларыгар аан бастакытын судаарыстаммыттара.

Салгыы аптаныамынай өрөс­пүүбүлүкэ анал туругун, быраабын уонна боломуочуйаларын быһаарар сыалынан 1937 сыл кулун тутар 9 күнүгэр суһал ыҥырыылаах Сэбиэттэр IX Бүтүн Саха Сиринээҕи сийиэстэрэ САССР саҥа Конституциятын бигэргэппитэ. Бу Конституция барыла ССРС уонна РСФСР Конституцияларын тиэкистэрин төрүттэригэр олоҕуран оҥоһуллубута. 1938 сыл кулун тутар 26 күнүгэр РСФСР уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэттэрин быыбардара ыытыллыбыттара. САССР Үрдүкү Сэбиэтигэр 130 дьокутаат талыллыбыта. 1939 сыл ахсынньы 24 күнүгэр олохтоох Сэбиэттэргэ ыытыллыбыт быыбардарынан, саҥа Конституция төрүтүгэр судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уларытан тэрийии түмүктэммитэ. Олохтоох Сэбиэттэргэ 1450 дьокутаат талыллыбыта.

Саҥа Конституция, Сэбиэттэр Бүтүн Саха Сиринээҕи сийиэстэрин оннугар, судаарыстыбаннай былаас Үрдүкү уорганынан өрөспүүбүлүкэ бары кыраасданнарынан 4 сыл болдьоххо талыллар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин сокуонунан бигэргэппитэ. Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн бастакы Бэрэссэдээтэлинэн бастакы уонна иккис ыҥырыылаах ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата С.П. Сидорова талыллыбыта.

Александра БУРНАШЕВА хомуйан суруйуута, Прокопий ИВАНОВ тылбааһа