Спорт

 Биир дойдулаахтарбыт, тустуу «бэрэпиэссэринэн» ааттаммыт Альберт Захаров 1964 с., Алкивиад Иванов 1964 с., 1967 с.(ити сыл Владимир Данилов иккис миэстэ буолбута), көбүөргэ «кустук араас өҥүн кылбаҥната оонньотон тустардаах уол» Петр Попов 1965 с., Николай Яковлев 1991 сыллаахха Арассыыйа чөмпүйүөннэрэ буолан тураллар. Онно Сунтаар сириттэн тустуу үс көрүҥэр бастакы уонна соҕотох САССР, РСФСР, ССРС успуордун маастара, саха омуктан 100 кг тахса ыйааһыннаахтарга бастакы ССРС успуордун маастара Виктор Васильевич Михайловы эбэн кэбис (Кутанаттан төрүттээх Виктор Михайлов бу орто дойдуга 67 эрэ сыл олорбутуттан, 32-тин Хаҥалас улууһугар олорбутун, эмиэ улахан ааттаах-суоллаах, бухатыыр тустуукпут буоларын билэр билигин, арааһа, аҕыйах буолуо. Ол туһунан, баҕар, кэлин хаһан эмэ кэпсиэхпит).

Оттон «үс күннээх» Күндэйэ уолун, Сэбиэскэй Сойуус уолаттарга чөмпүйүөнэ Максим Аммосов туһунан кини биир дойдулааҕа, биллиилээх спортивнай суруналыыс Александр Васильев-Көрдүгэн «Советскай Союз чемпиона Максим Аммосов» диэн бэртээхэй брошюра-кинигэни таһааттаран турар.

Ситиһии сыраттан кэлэр

Дьокуускайга үрдүк маастарыстыбалаах спортсменнары бэлэмниир оскуолаҕа аатырбыт тириэньэр Дмитрий Коркиҥҥа эрчиллэн, Максим Аммосов 1980 сыллаахха Украина Львов куоратыгар ыытыллыбыт ССРС уолаттарыгар 65 кг ыйааһыҥҥа кыахтаахтык бастаан, төрөөбүт Сунтаарын ааһан, бүтүн Сахатын сирин аатын өссө төгүл доҕоонноохтук ааттаппыта. Инньэ гынан, Максим Аммосов тустуук убайдарын ааттарын-суолларын түһэн биэрбэтэҕэ, өссө үрдүк чыпчаалга таһаарбыта.

Чэ, саатар, ааҕа сатаан «сылайбакка-сындалыйбакка», Күндэйэ чаҕылхай уолун Максим Аммосов ситиһиилэрин билсэ түһүөххэ: көҥүл тустууга Сэбиэскэй Сойуус, РФ уолаттарга чөмпүйүөнэ, РСФСР эдэрдэргэ үрүҥ көмүс призера, РСФСР «Урожай» ДСО тыатын сирин уонна Киин сэбиэтин (Сэбиэскэй Сойуус тыатын сирин) улахан дьоҥҥо чөмпүйүөнэ, Сибиир уонна Уһук Илин зонатын чөмпүйүөнэ, Саха АССР Н.Н.Тарскай бирииһигэр чөмпүйэнээтин үс төгүллээх уонна САССР норуоттарын Х Спартакиадатын чөмпүйүөнэ, 1983 сыллааҕы IХ Спартакиадатын үрүҥ көмүс призера, САССР чөмпүйэнээтин икки төгүллээх призера, ССРС, САССР успордун маастара, «Урожай» ДСО Саха уобаластааҕы Сэбиэтин 1982 сыллаах бастыҥ спортсмена, Сунтаар улууһун Бочуоттаах гражданина.

Дьэ, ити үлүгэрдээх ситиһиилэргэ тиийэргэ Максим уол көбүөргэ элбэх көмүс көлөһүнүн тохпута, сыратын-сылбатын бараабыта чуолкай.

Тириэньэрдэригэр табыллара

Максим Аммосов 1961 сыл бэс ыйын 13 күнүгэр Күндэйэҕэ төрөөбүтэ. Ийэтэ Мария Игнатьевна (1930-1985) ыанньыксыт, онтон оҕо саадын үлэһитэ. Аҕата Егор Иванович (1928-2000) Амакинскай экспедицияҕа сирдьит. Онон кини Саха сиригэр алмааһы арыйааччылар испииһэктэригэр киирсэр.  Кэлин отделение оробуочайа.

Биһиги кэпсиир Максиммыт биэс оҕолоох ыал улахан оҕото. Сытыы-хотуу уол иккис кылаастан тустуу секциятыгар сылдьан барбыта. Максим инники олоҕор тустуу арахсыспат аргыс буолуоҕун быатыгар курдук, оччолорго Күндэйэ оскуолатыгар секцияны физкультура учуутала, Күндэйэ күтүөтэ, бэйэтэ тустуук, Кыһыл Знамялаах Чуумпу акыйаан флотун чөмпүйүөнэ, ССРС Сэбиилэниилээх Күүстэрин чөмпүйэнээтигэр алтыс миэстэлэнэ сылдьыбыт Николай Иннокентьевич Михайлов салайбыта. Урутаан түһэн эттэххэ, Максим тириэньэрдэригэр уот ааныттан табыллыбыта диэххэ наада. Оччолорго оҕолор ортолоругар оройуоҥҥа араас күрэхтэһиилэр тиһигин быспакка ыытыллар үтүө үгэстэрэ баара. Холобур, «Элгээйи» сопхуос отделениеларын оскуолаларын күрэхтэһиилэригэр өрүү кыайталыыр, албас бөҕөнү субуруччу оҥорор харса суох уолчааны биир дойдулааҕа, ССРС успуордун маастара Николай Иванович Николаев кыраҕы хараҕа бэлиэтии, таба көрөн, бэйэтэ аспыт уонна тириэньэрдиир Элгээйитээҕи Оҕо успуордун оскуолатыгар ылар. Дьэ, манна  САССР үтүөлээх тириэньэрэ буолбут Николай Николаев уонна Москубатааҕы Киин физкультурнай институту бүтэрбит Валерий Уаров (хаартыскаҕа көр) сыралаах эрчийиилэринэн ситэн-хотон, буһан-хатан, өрөспүүбүлүкэ уолаттарыгар биэс төгүл субуруччу чөмпүйүөннээбитэ.

Онтон тириэньэр Дмитрий Коркин Дьокуускай куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үлэлиир сылларыгар Сунтаартан туох эрэ тыыппалаах, инникилээх уолаттар буолсулар диэн, Александры Антипины уонна Максим Аммосовы ыҥырбыттара. Уолаттар онно үөрэммиттэрэ уонна улуу тириэньэр кытаанах бэрээдэктээх, ирдэбиллээх эрчиллиитин оскуолатын ааспыттара

Чаҕылҕанныы түргэн хамсаныыларынан

Бэрт соторунан биһиги Максиммыт чаҕылхайын, кыахтааҕын көрдөрөн барбыта. Ол курдук, оскуола үөрэнээччитэ Максим Аммосов успуорт маастардарын чаҕылҕанныы түргэн хамсаныыларынан бурҕаталаан, «Урожай» ДСО Саха уобаластааҕы Сэбиэтин улахан дьонугар чөмпүйүөннээн соһуталаабыта.

 «Үс күннээх» Күндэйэ ыччата Максим Аммосов көбүөргэ саамай үрдүк ситиһиитинэн 1980 сыллаахха Украина Львов куоратыгар Сэбиэскэй Сойуус уолаттарын 65 кг ыйааһыннарыгар чөмпүйүөн үрдүк аатын ылбыта. Оччолорго бүтүн Сойуус үрдүнэн көҥүл тустуу муҥутаан сайдыбыт кэмэ этэ, Сойууска тус-туһунан 15 өрөспүүбүлүкэ баара дии! Бу чөмпүйэнээккэ ыйааһыҥҥа аҥаардастыы айбардаан испит Чечен-Ингуш өрөспүүбүлүкэтин бөҕөһө Бадаловы саха уола Максим Аммосов 14:0 кыайан, ыраас халлааҥҥа этиҥи «эттэрбитэ».

Ити 1980 сыллаахха Москубаҕа буолуохтаах ХХII Олимпийскай оонньууларга оччотооҕу капиталистическай дойдулар хамаандалара бойкуоттаан, кыттыыны ылбатахтара. АХШ Колорадо-Спрингз куоратыгар ыытыллыбытаан дойду уолаттарга чөмпүйэнээтигэр ССРС хамаандата барбатаҕа. Оттон ити саҕана биһиги уолбут Сойуус хамаандатын бастакы нүөмэринэн сылдьыбыта.

Өссө ыраатыахтаах этэ

Сунтаартан соҕотох Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйүөнүн туһунан Олимпийскай чөмпүйүөн Павел Пинигин: «Максим Аммосов мин тустар ыйааһыммар 1980 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус уолаттарыгар бастаабыта. Этэҥҥэ сылдьыбыта буоллар, баҕар, миигин солбуйбут киһи кини буолуо этэ», -- диэбиттээх. Дьэ, үчүгэй сыаналааһын буолбатах дуо?!.

Оттон норуоттар икки ардыларынааҕы категориялаах судьуйа Алексей Мостахов: «Максим обуругу саамай күннээн тустар кэмигэр кырыылаах харыларынан утарсааччыларын сүнньүлэрин доргуталаан, холлорун араарыах курдук умсарыта тыыталаан, кэтэхтэрэ көбүөр таһыгар лаһыгырыы түһүөр диэри тиэритэ кэйиэлээн, быычыкаа эрдэҕиттэн сөбүлээн туттар үөһэнэн күдээритэр араас быраҕыыларын хастыыта даҕаны оҥороро. Эмиэ бэйэтин курдук бачыгыратан, мадьыктаан тустар туруору күүстээх Кавказ уолаттарыгар ити хамсаныылара оруобуна сөп түбэһэллэрэ. Ол эрэйдээхтэр көбүөргэ Максимы утары, кутуйах куоскаҕа киирэринии, кумуйан тахсаахтыыллара. Ону 1980 сыллааҕы Сэбиэскэй Сойуус уолаттарын түһүлгэтэ ырылхайдык көрдөрбүтэ. Биир хапсыһыыга сороҕор хастыыта даҕаны үөһэнэн күдээритиини көрдөрөрө. Оо, оччолорго билиҥҥи курдук итинник биир быраҕыыга 5 очукуону биэрэн баран, быһа кыайыыны биэрэллэрэ эбитэ буоллар, Максим өссө ыраатыа этэ…»

Ону баара, саха тустуутун киэн туттуута, чаҕылхай сулуһа буолан испит Максим Аммосов сыралаах эрчиллии, күүрээннээх күрэхтэһии кэмигэр муҥурдааҕа иһигэр тэстэн, доруобуйатыгар улахан охсуулаах уустук эпэрээссийэни ааспыта. 74 кг ыйааһыҥҥа түһэринэн туста сылдьыбыт бөҕөс доруобуйата улаханнык айгыраан, 50-тан эрэ тахса кг ыйааһыннана сылдьыбыта. Дьэ, итинниги этэн эрдэхтэрэ, Дьылҕа Хаан ардыгар ордук чаҕылхай талааннаах, бэйэлэрэ ураты туспа суоллаах-иистээх дьоҥҥо хаҕыс сыһыаннаах диэн. Максим устунан улахан успуортан туораабыта. Инбэлиит буоларга тиийбитэ...

Көҥүл тустууга уолаттарга Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйүөнэ, бэйэтин бириэмэтигэр чаҕылхай тустуулары көрдөрбүт тустуук Максим Аммосов Сунтаар сэлиэнньэтигэр толору хааччыллыылаах кыбартыыраҕа олорон, 60 сааһын бэс ыйын 13 күнүгэр  табаарыстарыныын, доҕотторунуун үөрэ-көтө бэлиэтээтэ.

Борис Николаев бэлэмнээтэ.