Улуус Мунньаҕа

 —  Үтүө күнүнэн, Аркадий Николаевич! Тиксиигэ олорбутуҥ балачча ыраатта. Сэбиэскэй саҕанааҕы  кэми ахтан-санаан аас эрэ.

— Булуҥ улууһа урут Сэбиэскэй Сойуус саҕана олус сайдан олорбута. “Севморпуть”  диэн  Арктикатааҕы муора пароходствота баара. 18 суудуналаахтара бары ыам ыйыттан Илин диэки туһаайыынан Кытайга, Японияҕа, Кореяҕа  бараллара уонна алтынньы саҥата  элбэх таһаҕас тиэниилээх төннөллөрө. Ол кэлэллэригэр 100-тэн тахсалыы омук массыыналарын (иномаркалары) аҕалаллара.  Бытовой тиэхиньикэ арааһын аҕалалларын этэ да барыллыбат. 1980-с сыллар эргин Тиксиигэ тиийэн көрөн-истэн баран олус диэн сөхпүтүм.  1991 сыллаахха  омук массыынатын  атыылаһан баран, Тиксииттэн сөмөлүөтүнэн Дьокуускайга аҕалбытым. Ол саҕана Дьокуускайга  адьас аҕыйах этилэрэ. Мин  оччолорго Тиксиигэ  успуорт управлениетын салайбытым. Ол саҕана сыллааҕы бүддьүөппүт баара-суоҕа 4 тыһ. солк. этэ.  10 спортсмены Дьокуускайга аҕалан баран төттөрү илтим да, ол сыллааҕы лимиитим бүтэрэ. Улуус үрдүнэн хайдах гынан успуорду  өрө тардабын диэн кытаанах толкуйга түспүтүм уонна лотерея тэрийбитим. Тэрийээччилэрбин кытта хас даҕаны омук массыынатын, видео-бытовой тиэхиньикэ арааһын оонньоттубут, аукцион ыыттыбыт. Итинтэн киирбит үп-харчы 50  бырыһыанын Булуҥ  оруойуонун исполкомугар биэрбиппит. Хаалбыт үбү барытын улууска успуорду сайыннарыыга уган, күүскэ ылсан үлэлээн уонна тута кэккэ ситиһиилэнэн барбыппыт.  Атын улуус спортсменнара күрэхтэһиигэ кэллэхтэринэ, аймахтарыгар, уопсайдарга түһэллэрэ. Биһиги дьоммут  Дьокуускай               куорат саамай үчүгэй гостиницаларыгар сынньаналлара. Бары биир тэҥ спортивнай пуормаламмыттара,  эрчиллэллэригэр сөптөөх усулуобуйа тэриллибитэ.  Итинтэн сиэттэрэн, билигин даҕаны Арктика улуустарыгар успуорка үрдүк көрдөрүүлээх улууһунан Булуҥ буолар.

Аны туран, ол саҕана Тиксииттэн Москваҕа нэдиэлэҕэ иккитэ быһа көтөр рейс баара. Ол иһин дьон бээтинсэҕэ Москваҕа көтөн баран, өрөбүл киэһэ дьиэлэригэр төннөллөрө.  Муора суола баар буолан, бородуукта, табаар сыаналара биллэ чэпчэкитэ,  Архангельскайтан кэлэрэ. Бастаан Дьокуускайтан Тиксиигэ тиийээт, бородуукта маҕаһыыныгар киирбитим — эт кэнсиэрбэтэ, сгущенка, халбаһы, фрукта арааһа барыта анньыллан турарын көрөн олус диэн сөхпүтүм. Табаар маҕаһыыныгар киирбитим — таҥас-сап дэлэйэ, нуорка саҕынньаҕыттан саҕалаан  дубленка арааһа барыта баара. Ити саҕана Дьокуускай куоракка Обком эрэ үлэһиттэрэ ити этиллибит бородууктаны, табаары нэһиилэ булаллара.

— Кэлиҥҥи кэмҥэ Арктика улуустарыгар син сөптөөх болҕомто ууруллан эрэр. Итиннэ туох этиилээххиний, санаалааххыный?

— Арктиканы сайыннарыыга  болҕомто уурулунна диир кыахтаахпыт.  Бастатан туран, сөмөлүөтүнэн көтүү  сыаната быһаарыллыан наада. Билигин Тиксииттэн Дьокуускайга көтөн кэлии сыаната, ортотунан,  25 тыһ. солк. Кэлэргэ-барарга  50 тыһ. солк. буолар.  Холобур, түөрт састааптаах дьиэ кэргэн кэлэ-бара 200 тыһ. солк. төлүөн наада. Онон манна сорох чааһын  судаарыстыба бүддьүөтэ уйунар механизм оҥоһуллуон наада. 

Иккиһинэн, муора пуорда хат сөргү­түллэн, сэбиэскэй кэминээҕи курдук үлэ ыытыллыан наада.  Бу аҥаардас Булуҥ эрэ улууһугар сыһыаннаах буолбатах, муора кытылынан тайаан сытар улуустарга барыларыгар  сыһыаннаах уонна ити пуорт сөргүтүллэрэ буоллар, таһаҕаһы тиэрдиигэ улахан көдьүүстээх буолан, кыһыннары тиэйии-таһыы кыһалҕатын оннуттан суох оҥоруох этэ. Билиҥҥи туругунан муора пуордун сөргүтүү кэпсэтии эрэ быһыытынан бара турара биллэр.   Ол эрээри,  федеральнай бырагыраамаҕа  Хотугу Муустаах муора эргимтэтигэр  пуортары сайыннарыыга Тиксии пуорда киирбититтэн биһиги үөрэн сүргэбит көтөҕүллэн олорор. Үбэ-харчыта көрүллэн,  аал баһа хоҥунна диир кыахтаахпыт. Бу пуорт үлэҕэ киирдэҕинэ, бастатан туран, олохтоохторго үлэ миэстэтэ эбии тахсыах уонна, саамай сүрүнэ, бородуукта, табаар сыаналара икки бүк чэпчиэх этэ. Тиксиигэ сөптөөх база баар. Онон хоту улуустары хааччыйар сүрүн пуун буолар кыахтаах. Урут “Тикси-Арктикаторг” диэн тэрилтэ барыларын хааччыйара.

— Тиксии-Москва хайысханан рейс аһылларын туруорсаргыт буолуо.

— Тиксии — Москва хайысханан пассажирскай рейс аһыллыан наада. Сайын дьон уоппуска кэмигэр күүлэйдии баралларыгар Тиксииттэн Дьокуускайга кэлэн баран, Москва диэки көтөллөр. Бу маннык сырыы кинилэри улахан ороскуокка тэбэрин ааһан, көмүскэ тэҥнээх күннэрэ-дьыллара баранар уонна сайын сырыы элбээн, билиэккэ кыайан  тиксибэт үлүгэрэ үөскүүр.  Тиксии авиапуордун балаһата өрөмүөннэнэ турар, ол этэҥҥэ үмүрүйдэҕинэ,   Москва – Тиксии хайысханан көтүөхтээх рейс аһыллыахтаах  диэн быһаарбыттара. Ону нэһилиэнньэ эрэнэ күүтэр. Аны туран, байыаннайдар төннөн эрэллэр, былырыын балаҕан ыйыгар 800 байыаннай кэлбитэ. Өссө кэлиэхтээхтэрэ биллэр.

—  Булуҥ улууһа элбэх табалаах улуу­һунан биллэр. Аны туран, балыгынан күүскэ дьарыктанаҕыт. Бу салаалары күүскэ сайыннарарга туох этиилээххиний?

 — Билигин улуус үрдүнэн 14 тыһыын­чаттан тахса   таба баар.  Хас биирдии төбө аайы көмө харчы көрөллөр. Бу маны арыый да өссө улаатыннараллара буоллар диэн санаалаахпын. Бу мин санаам буолбатах, Булуҥ сиригэр-уотугар табаһыттыы сылдьар дьон этиилэрэ, баҕа санаалара. Балыктааһыҥҥа кэккэ боппуруостар бааллар. Ол курдук,  хааччахтыыр сокуоннар элбээн эрэллэрэ киһини дьиксиннэрэр. Итинтэн сылтаан дьону ыстарааптааһын элбээтэ.  Итини тэҥэ, күҥҥэ биир-икки балыгы туттарыахтаахтарын туһунан ирдэбил киирбитэ соччото суох.  Аҥаардас балыгынан аһаан-таҥнан олорор олохтоох дьон ити сокуоннарга мэһэйдэтэллэр.

   Пограничниктар бөртөлүөтүнэн кэлэн балыктыы сылдьар дьоҥҥо түһэн баран, докумуон көрдүүллэр этэ. Пааспардаах сылдьыахтааххыт диэн сирэй-харах анньаллара уонна өссө эбиитин балыктарын былдьыыллара. Ону сиэссийэбитигэр көрөн итинник гыналларын тохтотон турабыт. Хоту уонна балыгынан иитиллэн олорор дьоҥҥо  балыктыылларыгар  квота эҥин көрөр адьас наадата суох. Саамай сүрүнэ,  олохтоохтор  пааспардарыгар бырапыыскалаах буолуохтаахтар.  Оҥойор айахтарыгар төһө баҕарар балыктаатыннар ээ. Кинилэр сүрүн дохуоттара балыктан  киирэрин өйдүөх тустаахпыт.

— Дьэ, аны туран,  сорох хоту улуустарга үлэлиир бэрэссэдээтэллэр хамнас аахсыбат эбиккит.

— Арктиканы сайыннарыыга хоту улуустарга син сөптөөх  болҕомто ууруллан эрэр, ууруллуо да турдаҕа. Өссө  эбии аҕыс улуус эбилиннэ. Тырааныспар, сир нолуоктарыттан босхолоотулар. Анал Арктика министиэристибэтэ тэрилиннэ.

Хомойуох иһин, диирбэр тиийэбин. Сорох хоту улуустар бэрэссэдээтэллэрэ  хамнаһа суох үлэлии сылдьабыт, уопсастыбаннай ноҕурууска быһыытынан. 2009 сыллаахха 10 тыһыынчаттан кыра нэһилиэнньэлээх улуустар бэрэссэдээтэллэрэ хамнас ылыа суохтаахтарын туһунан докумуон бэлэмнээн киллэрбиттэрин, оччотооҕу Президент дириҥник өйдөөбөккө хаалан дуу, хайдах дуу илии баттаан кэбиспитэ.  Биһиги олус соһуйбуппут. Бу адьас сыыһа.  Ити туһунан бу аҕыйах хонугунан ыытыллыахтаах  бэрэстэбиитэллээх уорганнар II сийиэстэригэр  хайаан да ити боппуруоһу туруоруохтаах этим да, мунньах буолбат буолла.

Ол иһин мин үксүн Дьокуускайга баарбын, урбаанынан дьарыктанабын. Сиэссийэ буолаары гыннаҕына биирдэ эрэ Тиксиигэ тиийэбин, кэлэр-барар бырайыаспын улуус бүддьүөтэ уйунар. Бу, биллэн турар, үлэлииргэ олус мэһэйдиир.

Улуус бэрэссэдээтэллэрин уонна судаарыстыбаннай сулууспалаахтар кэлэллэрин-баралларын, кинилэр ыстааттарын тутар анал ирдэбил баар, ол ирдэбил  ханна олорорбутунан, ол эбэтэр ыраахпыт-чугаспыт аахсыллыбат, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир.  Холобур, киин улуустар Дьокуускай куоракка киирэн тахсалларыгар, ортотунан, 2000 солк. ороскуотурар буоллахтарына, хоту улуустар кэлэ-бара 50 тыһ. солк. барыыбыт. Көрөрбүт курдук, 25 төгүл ыарахан. Бородууктабыт сыанатын ыараханын туһунан этэ  да барыллыбат.

Хоту улуустартан хас даҕаны бэрэссэдээтэл хамнаһа суох үлэлии сылдьабыт. Маннык буолуо суохтаах. Киин улуустар бэрэссэдээтэллэрэ аҕыйах күн иһинэн бары нэһилиэктэринэн сылдьан олохтоохтору кытта көрсөн мунньахтыыр кыахтаахтар. Оттон Булуҥҥа ый аҥаарын устата да бары нэһилиэктэргэ кыайан сылдьар кыаҕым адьас суох. Аны итиннэ айаным  ороскуотун эбэн кэбиһиэххэ. Онон ити тахсыбыт Ыйааҕы (Укаһы) көтүрүөхтэрин наада. Федеральнай сокуон тутуһуллуохтаах дии саныыбын. Булуҥ улууһун сыллааҕы бүддьүөтэ 1 млрд 200 мөл. солк. тэҥнэһэр. Сэкирэтээрим эмиэ хамнаһа суох үлэлии сылдьар.

— Бырамыысыланнас сайдар туруктаах дуо? Урут Тиксиигэ чох хостууллар эбит.

— Cөптөөх ыйытыыны биэрдиҥ. Кырдьык, сэбиэскэй кэм саҕана Тиксииттэн аҕыйах биэрэстэлээх  Суога диэн сиргэ хара чоҕу хостоон туһана сылдьыбыттара. Ол билигин номох эрэ курдук иһиллэр. Итини тэҥэ, Таймылыыртан чугас таас чох биир көрүҥүнэн буолар бохгет олус элбэх саппааһа сытара биллэр. Бу сирдэри хаттаан үөрэтэн баран, туһаҕа таһаарар киһи, Булуҥ улууһун сэргэ чугас эргин сытар хоту улуустары таас чоҕунан  хааччыйыахпытын сөп этэ. Ыраах соҕурууттан аҕалар курдук буолуо этэ дуо?

— Кэпсээниҥ иһин, улахан махтал! Үлэҕэр ситиһиилэри. 

Кэпсэттэ Александр ТАРАСОВ