Түһүлгэ

Байбал оҕо эрдэҕинэ сайылыкка Бороккуос (Прокопий) оҕонньор уһанарын көрөрө. Кинини үтүктэн, ону-маны кыһан саҕалаабыт. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан уолаттар сэриилээх буола оонньуулларыгар талахтан, мутуктан сэп-сэбиргэл, саа-саадах, бэстилиэт-аптамаат оҥорон биэртэлиир эбит.

Уһанар идэҕэ кыра эрдэҕиттэн сыстаҕас буолан, оскуоланы бүтэрээт, тутааччы буолбут. 1967 сыллаахха Забайкальеҕа сулууспалыы барбыт. Сапер, миинэ иитээччи-хомуйааччы быһыытынан сылдьыбыт. Сахалар элбэхтэр эбит, аҥаардас Мэҥэ Хаҥаластан 60-чалар үһү. Кинилэр полкаларыгар 20, биир нэһилиэктэн 4 буолан, нууччалыы мөлтөхтүк кэпсэтэр Байбал туора көрүллүбэккэ, ытык иэһин чиэстээхтик толорон, дойдутугар эргиллибит.

Кэлээт да, тутуу биригээдэтигэр киирэн, Лев Бурцев, Николай Ноговицын, Иннокентий Баишев, Илья Мохначевскай, Николай Сотников диэн кырдьаҕастары кытта үлэлээбит, кинилэртэн элбэххэ уһуйуллубут. 1983 сыллаахха туспа биригээдэ тэрийэннэр, Байбал онно биригэдьиирдээбит. Нэһилиэктэригэр хонтуора дьиэтин, 40-ча тиэхиньикэ киирэр улахан гарааһы, дьон олорор арболит дьиэлэри, хотоннору (Дойдуунускайга эмиэ) туппуттар.

Байбал уруһуйдуур дьоҕурдаах буолан, кулууптар кинини сыл ахсын үлэтиттэн анаан көҥүллэтэн ылан, оформлениеларын оҥоттороллор этэ. Ол курдук, ыйы быһа уруһуйдаан, Саҥа дьыллааҕы сиэдэрэй киэргэтиинэн сөхтөрөрө. Ити сылларга Балыктаах кулуубугар, мындыр Хабырыыс Говоров этиитинэн, эргийэр харыйаны туруорар этилэрэ, сиэркилэ бытархайдарын сыбаан, күлүмүрдүүр саары үөһэ ыйыыллара. Ити үлэлэргэ электриктэри эмиэ көмөлөһүннэрэллэрэ. Кулууп дириэктэрдэрэ Л.Д. Кычкина, К.В. Сотникова, М.П. Скрябина салалталарынан элбэхтик гостуруолга сылдьаллара. Аны Байбал үҥкүүлүүрүн сөбүлүүрэ, пантомиманы бэйэтэ толкуйдаан толорон, үгүстүк үрдүк сыанабылы ылара.

Оччолорго кулууп дьиэтэ нэһилиэк ыччата саамай түмсэр киинэ этэ. Бу кэмнэргэ балыктаахтар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан зонанан үлэни саҕалаабыттара. Оччолорго сир-дойду туһунан анал ырыалаах буолууну кэм-кэрдии ирдиир курдуга. Оруобуна эдэркээн Галина Шахурдина оскуолаҕа ырыа учууталынан ананан кэлбитэ. Биир киэһэ Байбал үҥкүүлүү сырыттаҕына, табаарыһа Гаврил Прибылых Балыктаах туһунан хоһоон суруйарыгар көрдөспүт. Аккаастаары гыммытын тылыгар киллэрэн, Байбал дьиэтигэр тиийэн, "тыыһынчанан уот лаампалаах Дьокуускайы" үтүктэн, "сүүһүнэн уот лаампалар" диэнтэн саҕалаабыт. Онтон сөптөөх тыллар утуу-субуу киирэн барбыттар. “Эдэр сылдьан син ону-маны суруйар быһылаах этим да, итинник табыллан айбыппын өйдөөбөппүн”, -- диэн ахтар билигин Байбал. Нөҥүө күнүгэр Галина Никитична матыып айаатын кытта, ырыалара ылламмытынан барбыта!

Байбал өссө биир дьарыга --  киинэҕэ устуу. Аармыйаттан кэлиэҕиттэн бырахпакка дьарыктанар. Балыктаахха буолар бэлиэ түгэннэри, нэһилиэк кырдьаҕастарын устан үйэтиппитэ.

Уһанарын өссө тупсаран, ымпыгар-чымпыгар диэри толкуйдаан, уһуннук оҥорорун сөбүлүүр. Ыһыах түһүлгэтин сэргэлэрин, ыал буолар эдэр дьон туруорар сэргэлэрин, тэрилтэлэр бэлиэ күннэргэ анньар сэргэлэрин оҥортообута. Аныгылыы сахалыы истииллээх остуоллаах, олоппостордоох куукуна кэмпилиэгин, чорооннору-кытыйалары, саха быһаҕын, алтантан дьахтар симэҕин, мастан араас скульптуралары кыһан оҥорор. Ол оҥоһуктара култуура уонна спорт улуустааҕы эстафетатын уус-уран оҥоһуктары көрүү быыстапкаларыгар элбэхтэ биһирэммиттэрэ. "Мэҥэ Хаҥалас улууһун норуотун маастара” ааты ылбыта.

Байбал олоҕун аргыһа буолбут Александратын кытта суругунан билсэн, 1989 сыллаахха ыал буолбуттара. Биир кыыс оҕолоохтор, Надя билигин бэйэтэ элбэх оҕолоох ыал ийэтэ буолан олорор.

Байбал иллэҥ кэмигэр сахалыы кинигэлэри ааҕарын ордорор. Кэргэнинээн иккиэн бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн, өрүү бииргэ сылдьаллар, ньир-бааччы олороллор. Сахалыы куттаах сэмэй киһи Павел Васильевич Габышев тапталлаах Балыктааҕар тыа ыалын сиэринэн олорор, сөбүлүүр дьарыгынан үлүһүйэн, дуоһуйууну ылар.

Мария Захарова,

Балыктаах, Мэҥэ Хаҥалас.