Маны туһан

Эр киһи туттар сэбэ -- саа-саадах, булт быһаҕа, анньыы, батыйа  иччилээхтэрин-илбистээхтэрин,  булду тардар имэҥнээхтэрин билэбит. Былыр улахан уустар  быһаҕы, хотууру, анньыыны кимиэхэ ананарын билэн оҥороллор эбит, уус оччоҕуна аһыллар-табыллар. Сорохторго: “Эн, Байанайгын хоргуппуккун, ханыннарбыккын”, -- диэн батан кэбиһэллэр эбит.

Сэп-сэбиргэл булда ханныбыт дьоҥҥо түбэстэҕинэ уостан-кэхтэн,  сыппаан, өҥө-көрүҥэ сүтэн-симэлийэн барар. Былыр ойууҥҥа эбэтэр алгысчыкка, кырдьаҕас  киһиэхэ алҕатан, этиттэрэр-сибигинэттэрэр эбиттэр.  Оннук сэп-сэбиргэл илбистээх, булду тарда турар имэҥнээх буоларын билэбит.

Булт туохтан ханнарый? Иин буорун хаһыыга үлэлээбит эбэтэр чугас аймаҕын харайбыт “кирдээх” киһи  бокуонньук  түөрт уон хонугун туолуор диэри булка сылдьыа, эбэҕэ-ууга олох киириэ суохтаах.

Булду бааһырдан ыытарыҥ куһаҕан, кини ыарытыйара, эрэйдэнэрэ киһиэхэ бэйэтигэр тиийэр. Булду да, балыгы да бултаан баран дьаһайбакка, сытыттаххына эмиэ хоргутар, ханнар. Өлгөмнүк бултаан баран, онон киһиргэнии-өттөйүү, хаартыскаҕа түһэрии, дьоҥҥо ордугурҕатыы, кыаххынан-сырыыгынан бэрдимсийии табыллыбат. Бултаатаххына, аһара ыһа-тоҕо түҥэппэккэ, булду булт курдук, өбүгэлэрбит саҕаттан кэлбит сиэри-туому тутуһан, дьаһаныллыахтаах. Араас санаалаах дьон баар, сорохтор махтаныахтааҕар ордук санаан, Байанайгын  кэҕиннэриэхтэрин сөп. Ол оннугар хараны көрбөтөхтөрө ырааппыт үтүө санаалаах, алгыстаах кырдьаҕас дьоҥҥо бэрсэр ордук.

Сэби-сэбиргэли эмиэ харыстаан,  кырыыстаах  кырыы хараҕар кынчарыппакка, ымсыырдыбакка илдьэ сылдьыллыахтаах. Өбүгэлэрбит тутта сылдьыбыт тэриллэрин аанньа аахайбакка, дьалаҕайдык сыһыаннастахха -- ханыннарар суолталаахтарын, харыстаан илдьэ сырыттаххына -- махтаналларын бэйэбинэн билбиппин-көрбүппүн кэпсиим.

Эһэм батыйа анньыыта

 Эдэрбэр тыаҕа бастаан бултуу тахса сылдьан, аҕам суоҕар эрдэ кэлэн, күөлгэ балыктаары үүтээн таһыгар өйөнөн турар анньыыны ылан барбытым. Былыргы саха уустара оҥорбут анньыылара, тимирэ латунунан киэргэтиллибит оһуордааҕа-ойуулааҕа.  Бии өттө олох аалыллан бүппүт,  кылгаабыт, муус анньарга чэпчэки, суххай, сытыы анньыы этэ. Балачча элбэх балыгы хостообутум, онтон хаһыс эрэ ойбоммор кэлэн, эдэр   буолан сатаабаппыттан эбитэ дуу -- хаста да тэһэ анньан, уутун таһаараары, кыратык олуйбуппар анньыым уга тимирин төрдүнэн “харк” гынар тыаһа иһилиннэ даҕаны, угун эрэ тутан хааллым.  Муус халыҥа  отучча сантиметр кэриҥэ. Харыбын ньыппарынан, сыгынньах илиибинэн, баҕар, мууска иҥнэн турара буолаарай диэн бигээн туппахтаан көрдүм эрээри, биэс-алта  миэтэрэлээх далай түгэҕин диэки түһэ турбут.  

 Киэһэ аһыы олорон, оҕонньорго сэрэнэн: “Анньыыбын түһэрэн кэбистим”, -- диэбиппэр, аһыы олорон күөмэйигэр аһа туран хаалбыт курдук буолла, тугу да саҥарбакка, кэҕис гынан,  салгыы аһаабытынан барда. Онтон тохтуу түһэн: “Эһэҥ саҕаттан сылдьыбыт, улахан булка элбэхтик илдьэ сылдьыбыт батыйам этэ”, -- диэт, харахтарын симэн, мыччыстан олороохтообута. Хата, улаханнык кыыһырбата,  мөхпөтө-эппэтэ. “Тоойуом, хайыахпытый. Кэмэ кэллэҕэ, бэйэтэ даҕаны бүппүт этэ, арыый атыннык дьаһаныллыаҕа хаалла,  кэриэс гынан суулаан ууран кэбиһиэххэ баара, угун уларытаары сылдьыбытым. Таһырдьа биир луомунан оҥоһуллубут ордук анньыылаахпыт, үрэххэ сыалыһарга онон туһанан көрүөхпүт, күөлбүтүгэр аны балыктаан бүттэхпит”, -- диэбитэ уонна ол киэһэ тугу да саҥарбатаҕа, хараастыбыта, харыһыйбыта биллэр этэ. Бултаан кэлбит тииҥнэрин таҥастыы олорон кэпсэтэ сатаабытым эрээри, саҥарбатаҕа.

Ол анньыы батыйа буола сылдьыбытын саҥа билэммин бэйэм дьалаҕайбыттан кэмсиммитим, өбүгэлэрим бултаабыт бултарын барытын ол күөлгэ тимирдибит курдук санааммын билиҥҥэ диэри санаа-оноо оҥосто сылдьабын. Ол түһэрбит сирим бэлиэ даҕаны буоллар, күөл түгэҕэр былыыкка батары түспүт буолуохтаах. Сайын улахан магнитынан хаптаран ылыахха сөп эбитэ буолуо гынан баран, ыраах буолан кэлиитэ-барыыта кыайтарбакка, хаалбыта. Ол кэнниттэн, аҕам эппитин курдук, ол күөлгэ ити дьыл даҕаны, кэлин даҕаны элбэх ойбону кэһээбитим эрээри,  биир да балык хаппатаҕа. Ханныбыта...

Хочулуоктаах куул

Күһүн балыктыы сылдьабыт. Халҕаһа өссө киирэ илигэ. Бэҕэһээ кэлээт үппүт илиммитин көрө айааҥҥа бараары, кытыыттан хоҥнон эрдэхпинэ, аҕам бэрт тиэтэлинэн туох эрэ сууламмыты  көрдөрө-көрдөрө, тыы тумсугар аҕалан укта. “Балык хаалыыр куулу умунна” диэн аҕала охсон биэрдэҕэ түргэнин  дии санаатым.

Тиийбитим -- илиммит биир да хотоҕоһо көстүбэккэ, тимирэ сытара, онон-манан уу анныгар иҥнибит балыктар кылбаҥнаһан көстөллөрө. Уҥуоргуга диэри тардыллан турар илими биир уһугуттан саҕалаан көрбүтүнэн бардым. Чаас кэриҥэ илиммиттэн балыктарбын арааран, төттөрү үтэн бадьыыстастым. Үксэ быйыты кытта дьарҕаа туппут, мөлбөҥнөһөн бөдөҥнөрө сүрдээх.

Оҕонньор тыы тумсугар укпут өрбөх куулун ылан тэбээтим уонна уруккуттан билэр үөлээннээхпин көрбүт курдук саҥа аллайдым! Аҕам бу куулу атын төргүүтүгэр баанан биэтэҥэлэтэн, бэйэтэ сүгэн, тыытыгар уурунан кэлэрин-барарын төһөлөөх элбэхтэ көрбүтүм буолуой. Наар өттүк харалаах, иһигэр иччилээх сылдьар буолара, оҕо-оҕо курдук омунуран, тугу аҕалбытын көрө охсоору түргэнник сүөккүүрбүт. Тэбээн, тэнитэн көрбүтүм: онон-манан абырах, хаан-сиин буолбут кыһыллыҥы саһархай өҥнөөх, киэҥ истээх былыргы куул, хайдах бачча сыллар тухары сүппэккэ сылдьыбытын сөҕө санаатым.  Балыктарбын толору хаалаан, үөһээ ойоҕоһугар баалла сылдьар быатынан баайан, тыым кэннигэр нэһиилэ уурдум.

 Сарсыныгар сарсыарда турбутум -- оҕонньор эрдэ туран, оһоҕун оттон чаанньыга оргуйбутун кытыыга тардан, аттарын көрө барбыт быһыылааҕа. Суунан-тараанан, чэй иһэ охсон баран, түбэһиэх атын саҥа маҥан куулу ылан, тыыбар киирэн илиммэр бардым. Бэҕэһээҥҥи эргэ  куулум мас аргыга сайыспыттыы ыйанан хаалбытын хараҕым кырыытынан көрөн ааспытым. Соччо болҕойботум да буоллар, хайдах эрэ эргэ диэн сиргэммит дуу, таҥнарбыт дуу курдук санаа киирбитэ. Айааммар устан сундулуйан тиийбитим, хомойуох иһин, илимим хотоҕосторо бары кэчигирэһэн, саҥа үтүллүбүт курдук тураллара: биир-икки дьарҕаа туппут.

Мантан ыла бэйэм кэтээн көрөрбүнэн, эргэ куулу ылларбын эрэ балык бөҕө туппут буолар, онтон атын куулланнахпына – ардыгар мэлитэр эбэтэр аҕыйах ханнык-эмит туппут буолар. Аҕам ол эрэ куулу ылан, салыҥын сайҕаан, салгыҥҥа куурда ыйаабыт буолар уонна миигин умнуо диэбит курдук тыым тумсугар кыбыта уурбутун өйдөөн көрөбүн.

Аҕабыттан биирдэ эмит ити куул туһунан ыйыталаһыах буолбутум хайдах эрэ умнуллан хаалан иһэрэ. Онтон дьэ биирдэ киэһэ балааккабытыгар чэйдээн-аһаан бүтэн, утуйаары оҥосто сылдьан, сэһэммит-сэппэммит киирэр кэмигэр өрбөх куул туһунан өйдөөммүн ыйыппыппар аҕам олоро түһэн: “Дьэ, тоойуом, ити куулу үчүгэйдик харыстаан илдьэ сырыт.  Бэйэбин кытта тэҥҥэ кырдьыбыт, доҕорум курдук саныыр арахсыбат аргыһым, туох эрэ Байанайдаах, тардан ылар иччилээх куул сылдьар. Ити барахсаны илдьэ сырыттахпына, өттүк харалаах кэлээччибин.  Төһөлөөх элбэх куһу-хааһы, улары-эрдэҕэһи, булт-тайах иһин төргүүбэр баанан эйэҥэлэппитим буолуой. Ууга киирдэхпинэ, балыгы толору буолбатаҕына, аҥаарынан хайаан да сүгэн-көтөҕөн таһаарар буоларым.  Билигин итинник куул көстүбэт даҕаны буолла, салгыннаах буолан, булт-балык дьүдэйбэт. Ити куулу эйиэхэ иччилээрибин, сыһыараары биэрэн ыыта сатыыбын. Дьэ уонна бу эһэҥ саҕаттан сылдьар хочулуок оҕото баар, маны эмиэ быраҕан, сүтэрэн кэбиспэккэ, илдьэ сылдьарыҥ буоллар.  Бу хочулуогу сиргэ-булка илдьэ сырыттаххына,  буһарынан сиири хайаан даҕаны булунаҕын. Билиҥҥи үйэҕэ иһит-хомуос төһө даҕаны тупсаҕайын, дэлэйин иһин, өбүгэлэриҥ барахсаттар туһанан кэлбит иһиттэрин уонна сэптэрин-сэбиргэллэрин быраҕан, ыһан кэбиспэккэ, харыстыыр буол”, -- диэхтээбитэ.

Бу хочулуокка эһэм уонна аҕам -- наар хара тыаны бата сылдьыбыт булчут дьон тоҥон-хатан, сылайан-сындалыйан кэлэн, төһөлөөх элбэхтэ күөс буһарыммыттара буолуой?!. Кинилэр олохторо-дьаһахтара, санаалара-оноолоро, үөрүүлэрэ-хомолтолоро барыта бу хаста эмит хомуруйа-хомуруйа көннөрүллүбүт кыра хочулуокка иҥэн хаалбыт курдук.

Мин билигин сиргэ-булка  барарбар бу хочулуоктаах куулу хаһан да хаалларбаппын, эрэх-турах, өбүгэлэрбин кытта бииргэ сылдьардыы сананабын. Булка бииргэ сылдьар дьонум истэригэр “аата, иһит суоҕар дылы...” диэн сүөргүлүүллэринн сэрэйэбин эрээри, мин тыаттан  хаһан даҕаны иччитэх кэлбэппин. Дьиҥинэн, хас биирдии аҕа ууһугар  өбүгэлэриттэн хаалбыт  биир эмит туттар сэп-сэбиргэл, мал-сал баар буолар.                    

Дьөгүөр

Муома, Улахан Чыыстай