Сэргээ

Биир сокуон остуоруйата

Уйбаан Турантаевы араадьыйаны сэргээн истээччилэр билэр буолуохтааххыт. Ол курдук, Иван Лаврентьевич 40 сыл устата «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа быһа биэриилэригэр өрүү кыттар, санаатын аһаҕастык  этэр.

Кини Российскай Федерация со­циаль­­­най үлэ эйгэтин туйгуна, Саха Өрөспүү­бүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Россия суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Дьабыыл нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо. Ааҕааччыларбар бу ураты киһи оҥорсубут сокуонун сырдатыахпын баҕарабын.

 Сүүрбэлээҕэр көрөртөн маппыта

 Сокуон туһунан суруйуом иннинэ Уйбаан Турантаевы ааҕааччыларбар сиһилии билиһиннэриэхпин баҕарабын. Кини киинэ түспүт сирэ — талааннаах үгүс дьону үүннэрэн таһаарбыт Чурапчы улууһун Бахсы нэһилиэгэ. Күн сирин 1958 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр көрбүтэ. Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьабыыл оскуолаларыгар үөрэнэ сылдьыбыта.

Эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, сытыы-хотуу уолчааны Төҥүлү спортивнай оскуолатыгар үөрэтэ ыыппыттара. Манна кини көҥүл тустуунан утумнаахтык дьарыктанан испитэ.

Кини хантан сэрэйиэҕэй, бу күн уолчааҥҥа алдьархайы аҕалыаҕын…

Баанньа оччотооҕу чараас маакка мостик түспүтэ. Кини үрдүгэр биир оҕо охтон түспүтүгэр сүүһүнэн муостаҕа охсуллубута. Хараҕа туман курдук көрөр буолбута.

Биир үтүө күн уолчаан өрүү буоларын курдук, сарсыарда эрдэ туран, суунан-тараанан, оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Үөрэх кэнниттэн ыксалынан интэринээтин остолобуойугар үссэнээт, спортивнай саалаҕа дьарыгар ыстаммыта. Кини хантан сэрэйиэҕэй, бу күн уолчааҥҥа алдьархайы аҕалыаҕын… Баанньа оччотооҕу чараас маака мостик түспүтэ. Кини үрдүгэр биир оҕо охтон түспүтүгэр сүүһүнэн муостаҕа охсуллубута. Хараҕа туман курдук көрөр буолбута. Учаастактааҕы балыыһаҕа көрдөрө барбыта. Хааппылалары анаабыттара, туһалаабатаҕа. Уолчаан 17 саастааҕа.

Баанньаны Дьокуускайга харах балыы­һа­тыгар ыыппыттара. Манна эмчиттэр уолчааны эпэрээссийэлээри гынан баран, сэрэхэдийэн Москваҕа барарыгар сүбэлээбиттэрэ.

Дойдубут тэбэр сүрэҕэр Баанньа хараҕар эпэрээссийэ оҥорбуттара. Эпэрээссийэ кэнниттэн уолчаан хараҕа үүт туманы тыал үрэйэрин курдук, биирдэ дьэргэс гыммыта. Эдэркээн киһи итинтэн үөрээхтээбитэ. Онтон быраастар киниэхэ иккистээн эпэрээссийэ оҥороллорун туһунан эппиттэрэ. Иккис эпэрээссийэ кэнниттэн, хомойуох иһин, Баанньа сырдыгы көрөртөн маппыта. Билигин Иван Лаврентьевич иккиһин эпэрээссийэлэппэтэҕим буоллар, көрөрүм  уһуо эбитэ буолуо диэн этэр. Дьылҕа хаан ыйааҕа буоллаҕа эрэ дииргэ тиийэбит.

Биллэн турар, көрөртөн маппыт эдэркээн киһи улахан охсууну ылбыта. Олох түмүктэммитин курдук санаалар-оноолор кииритэлээбиттэрэ. Чугас дьонун өйөбүлүнэн ити ыарахан кэми туораабыта. Баанньаны Алтайскай кыраайга Бийскэй куоракка көрбөттөр оскуолаларыгар үөрэтэ ыыппыттара. Оччолорго кини итиннэ барарын, эмтэнэ барар курдук санаахтаабыта. Көрөр буолларбын эрэ диэн баҕа санаалааҕа.

Кини Бийскэй куоракка тиийэн баран, бастаан утаа эмтээбэттэриттэн соһуйбута. Тугун-ханныгын, оскуолаҕа үөрэнэ кэлбитин кэлин дьэ өйдөөбүтэ. Уолчааны Брайль систиэмэтинэн ааҕарга-суруйарга, бэйэни дьаһанарга үөрэппиттэрэ. Саҥалаах-иҥэлээх, кэпсэтинньэҥ, сытыы-хотуу уолчаан элбэх доҕоттордоммута-атастаммыта.

 Университекка үөрэнэ киирбитэ

 Бийскэй куоракка үөрэнэн баран, көрбөттөр тэрилтэлэригэр оробуочайынан үлэҕэ киирбитэ. Манна үлэлии-хамсыы сылдьан, олоххо дьулуурдаах эдэр киһи Саха судаарыстыбаннай университетыгар историко-филологическай факультет правоведение салаатыгар кэтэхтэн үөрэнэ киирбитэ. Уйбаан үөрэнэригэр кэргэнэ уонна доҕотторо күүс-көмө буолбуттара.

Уйбаан үлэлии сылдьан, холоонноох доҕорун көрсөн, алаһа дьиэ тэриммитэ. Икки кыыс, биир уол оҕоломмуттара. Ньир-бааччытык олорор ыалга алдьархай ааҥнаабыта. Иван Лаврентьевич олоҕун аргыһа Наталья Иннокентьевна ыалдьан, күн сириттэн күрэммитэ. Улахан кыыһа 21 саастааҕа. Уол оскуолаҕа үөрэнэрэ. Кыра кыыс оскуолаҕа өссө киирэ илигэ. Онон Уйбаан оҕолорун бэйэтэ атахтарыгар туруортаабыта. Киниэхэ улахан оҕото күүс-көмө буолара. Улахан кыыс Любовь; атыы-эргиэн үлэһитэ, кыра кыыс Елизваета — балерина, уола Артур  саҥа аһыллыбыт «Аврора» ресторан асчыта. Түөрт сиэннээх.

 Дьон туһугар үлэлиир докумуон

 Ааҕааччым, ыстатыйам аатыттан Уйбаан Турантаев сокуон оҥоруутугар кыттыыны ылбытын биллиҥ. Мантан аллараа ити докумуон хайдах ылыллыбытын историятын эһиэхэ сиһилии билиһиннэриэм. 1993 сыллаахха Уйбаан «ХХ век» уопсастыбаннай тэрилтэ тэрийбитэ. Нөҥүө сылыгар бэйэтэ олоххо көрсүбүт ыарахаттарыттан сиэттэрэн, көрбөт инбэлииттэргэ аналлаах сокуон барылын бэлэмнээн, Ил Түмэҥҥэ киллэрбитэ. Тустаах докумуону бэлэмнииригэр биллэр бэлиитик, норуот дьокутаата Анатолий Гольдман көмөлөспүтэ, сүбэ-ама буолбута.

Сокуон барыла парла­меҥҥа киирэн, түөрт сылы быһа сыппыта. Иван Лаврентьевич докумуон ылыллан үлэлиирин туһугар үгүс сыратын уурбута. Киниэхэ Ил Түмэн бастакы спикерэ Афанасий Илларионов эмиэ үгүһү сүбэлээбитэ.

Дьүккүөрдээх туруорсуу кэнниттэн, 1997 сыллаахха «Көрөллөрө мөлтөх (олох көрбөт) инбэлииттэр бырааптарын уонна мэктиэлэрин туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун барыла бастакы ааҕыыга ылыныллыбыта. Хомойуох иһин, ити кэнниттэн спикер Афанасий Петрович күн сириттэн күрэммитэ. Онон Россияҕа ханна да суох сокуон барыла бүтэһиктээх ааҕыыга 1998 сыллаахха тохсунньу 9 күнүгэр ылыллыбыта. Тустаах докумуон сүүрбэ икки сыл устата үлэлээн кэллэ. Бу сокуон инбэлииттэр олохторо-дьаһахтара тупсуутугар олук буолбута диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын.

Биллэрин курдук, үгүс сокуон ылылынна эрэ үлэлээн киирэн барбат. Уйбаан Турантаев оҥорсубут докумуона эмиэ кылгас кэмҥэ «туормастаан» турбута. Сокуон олоххо киириитигэр өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы Президенэ Михаил Николаев тирэх буолбута. Уйбааны приемҥа ыҥыран ылбыта. Кэпсэтии тустаах сокуон тула барбыта. Дьэ, ол кэнниттэн докумуон ыстатыйаларыгар үп-харчы көрүллүбүтэ. Сокуон тигинэччи үлэлээн киирэн барбыта.

— Оччолорго инбэлииттэргэ наһаа туһалаах, олус күүстээх сокуон ылыныллыбытын, этэргэ дылы, ким даҕаны куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбатах, сыаналаабатах, болҕомтотугар уурбатах эбит. Биһиги сокуоммутугар көрбөт инбэлииттэри олорор дьиэнэн хааччыйыы, дьиэ-уот, коммунальнай өҥө иһин төлөбүрү судаарыстыба 100% уйунуута, «Ока» массыынаны биэрии курдук чэпчэтиилэр бааллара. Мин тус бэйэм ити докумуоҥҥа олоҕуран, «Ока» массыына ылан турабын. Көрбөт киһи босхо массыынанан хааччыллыыта дойду историятыгар, арааһа, суоҕа буолуо, — диэн кэпсиир Иван Лаврентьевич.

Билигин ити сокуоҥҥа олоҕуран көрбөт инбэлииттэр судаарыстыбаттан үгүс чэпчэтиилэринэн туһанар буолбуттара. Ол курдук, кинилэр компьютерынан, сотовай төлөпүөҥҥэ тиийэ хааччыллаллар. Онон үгүс киһи олоҕун чэпчэппит, чахчы дьон туһугар үлэлиир Ил Түмэн ылыммыт сокуона буолар.

 Актыыбынай позициятын ыһыктыбат

Ити сыралаах үлэтэ сыаналаммыта. Россия социальнай сайдыыга министиэристибэтэ дойду социальнай үлэ эйгэтин туйгунун үрдүк аатын Иван Лаврентьевичка иҥэрбитэ. Ил Түмэн Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта.

Уйбаан Турантаев олоххо актыыбынай позициятын ыһыктыбат. Дойду, өрөспүүбүлүкэ политическай олоҕор актыыбынайдык кыттар. Ол курдук, Россия Президенин быыбарыттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыгын быыбардарыгар барыларыгар кыттыыны ылла. Кини Сергей Мироновка, Егор Борисовка уонна Айсен Николаевка итэҕэллээх киһинэн буолбута. Госдума дьокутаатыгар Федот Тумусовка көмөлөһөөччүнэн үлэлээбитэ. Бэйэтэ иккитэ Ил Түмэн быыбарыгар кыттыыны ылан турар.

Онон хараҕынан инбэлиит Иван Лаврентьевич Турантаев олоххо күүстээх тардыһыытынан, дьүккүөрүнэн үгүһү ситиһиитэ атыттарга тыыннаах холобур буолар.