Сүбэлэр

Дьиэҕэ олорооччуларга туһалаах буоллун диэн гастроэнтеролог быраас Николай Дьячковскай сүбэлэрин бэчээттиибит.

Элбэҕи аһыыртан туттунуҥ

— Бастатан туран, диетологтар күҥҥэ кыра-кыралаан хаста да аһыахха наада диэн куруук этэллэр. Итиэннэ ас кэриҥэ киэһэ өттүгэр аҕыйаан иһиэхтээх. Оннук сиэбит аскын хаһааска хаалларбакка, тута эккэ-хааҥҥа иҥэрэр гына үөрэтэбит. Килиэк­кэлэриҥ сотору кэминэн ас куруук киирэ турарын билэллэр, сыаны мунньунар наадата суох буолар.

Биэстэ, алтата аһыыр искэ-үөскэ саа­май үчүгэй. Күҥҥэ үстэ аһыырдааҕар түргэнник топпут санаа киирэр, онон аһары аһаабаккын. Аныгыскы аһылыкка дылы сөптөөх сүмэһини таһаарарын курдук, куртаҕы сынньата түһэр хайаан да наада.

Эт аһы хайдах сиэхтээхпитий?

— Быар уонна ноор ноҕуруускаламмат гына, ыһаарыламмыт аһы сэрэнэн сиэхтээххин. Хаһаайкаларга “төһөнөн элбэх да, оччонон үчүгэй” быраабыланан сирдэппэттэригэр сүбэлиэм этэ. Холобур, бырааһынньыктааҕы остуол киэһээҥҥи аһылыкка эрэ анаан тардыллар, ол ордугун икки-үс хоннорор наадата суох.

Эти сиэн баран эбии бурдук аһы сиэтэххэ, куртахха хос үлэ эбиллэр, ас өссө өр буһар. Эт, балык, бурдук ас курдук ыарахан аһы кытта сылаас утаҕы иһэр ордук – чэй, кофе эбэтэр көннөрү уу. Гаастаах уонна аһыы утах ити түгэҥҥэ төттөрү дьайыыны оҥороллор. Өскөтүн сэрэхэдийэр эбит буоллахха, аһыах уонна утуйуох иннинэ ас буһарыгар көмөлөөх эми иһиэххэ наада.

Сарсыардааҥҥы аһылыгы көтүтүмэ

—  Киэһэлик аһыырдааҕар, эбии ыйаа­һыны сарсыарда өттүгэр ыларыҥ саарбах – эт-хаан күннээҕи түбүккэ-садьыкка элбэх калорийы барыырга бэлэмнэнэр. Оттон сарсыарда аһаабатахха, дэбигис уойуохха сөп.

Утуйа сыттахха, эт-хаан үгүс дьайыыта бытаарар. Утуйан туран, аһаан-сиэн, эттиктэр атастаһыылара түргэтиир. Оннук гымматахха, ити барыта бытаарар, эт-хаан аҕыйах калорийы барыырыгар тиийэр. Аһыы олордоххо тахсар уонна ас буһарар ферменнэр үлэлээбэттэр. Араас сыанабылы көрдөххө, сарсыардааҥҥы аһылыгы көтүтэр дьон, бытаан метаболизм түмүгэр, сылга 4-тэн 7-ҕэ дылы киилэни эбинэллэр.

Этиҥ-хааныҥ тугу этэригэр болҕомто уурарыҥ наада. Аһыаххын баҕардыҥ да, аһаа, ол эрээри сарсыардааҥҥы аһылыгы көтүтүмэ.

Эбии ыйааһыны ылыы иккис төрүөтэ – сарсыарда аһаабакка, эбиэккэ дылы олус аччыктаан, дэлэччи-хоточчу аһаан кэбиһэрбит буолар.

Ол гынан баран, биллэн турар, барыта кэмнээх-кэрдиилээх. Сарсыардаттан чэбдик туруктаах сылдьарга аһары, сиэри таһынан аһыыр табыллыбат. Өлгөм тотоойу ас ыарахан үлэлээх, хамсанар-имсэнэр дьоҥҥо наада. Элбэх калорийдаах аһы сиэтэххэ, киһи уута кэлиэн сөп.

Оҕо аймахха фаст-фуд аһын дьайыыта

— Кэлиҥҥи кэмҥэ оҕолор үксүн гастроэзофагеальнай рефлюкснай ыарыынан ыалдьар буоллулар. Ол аата тугуй? Бу ыарыыга киһи кыркаҕа кыынньар уонна кэҕэрдэр. Кыһалҕа төрдө-төбөтө кофеиннаах уонна рафинированнай саахардаах гаастаах утахха сытар. Ити туохха аҕалла?

Куолайдарыгар эзофагиттаах уонна полиптаах оҕо элбээтэ, оҕолорго куртах бааһырар (язвенная болезнь) ыарыыта эрдэ сайдар уонна олох быыкаайык оҕо ыалдьара үксээтэ.

Төрөппүттэрэ сөптөөхтүк астаан, бары өттүнэн туһалаах аһылыгы сиэтэр, күннээҕи бэрээдэги тутуһуннара үөрэппит оҕолоро туох буортулааҕын, буортута суоҕун билэр. Ол иһин аһылык култууратын оҕоҕо сыһыарыы биир түһүмэҕинэн оскуола буолар. Оскуола остолобуойугар сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх. Оскуола дириэктэриттэн саҕалыах тустаахпыт: өскөтүн дириэктэр үөрэнээччилэрин аһылыгар болҕомто уурар буоллаҕына, олус үчүгэй. Бастатан туран, кини остолобуой тас көстүүтүн, табыгастааҕын, гигиена нуормаларыгар төһө эппиэттиирин көрөр-истэр. Иккиһинэн, ас астыыр дьонун дьаһайар – асчыт ыраас, чэнчис буолара, илиитин суунара ирдэнэр.

Оҕотун доруобуйатын төрөппүт айгыратар

— Дьиҥэр, биһиги бэйэбитин бэйэбит “бырагыраамалыыр” эбиппит. Ханнык эт-хаан бэйэтигэр куһаҕаны, буортулааҕы ирдиэй, холобур, түргэнник астанар лапса дуу, хортуоска дуу, эбэтэр «Сникерс», “Кока-Кола” курдук синтетическэй бородуукта, биитэр гормоннаах куурусса буута уонна аһыы утах киһиэхэ наадата суох ээ. Бэйэбитин албыннанан, доруобуйабытын буортулуубут. Өссө оҕолорбутун буруйдуур адьынаттаахпыт. Кинилэр туох буруйдара кэлиэй?!

Олохпут сыыһа майгытыгар биһиги, төрөппүттэр, оруолбут улахан. Сорох-сорохтор күөх экран иннигэр, WhatsApp нөҥүө сэлэһэ олорон, ол-бу буортулаах аһы аһыыры адьынат оҥоһуннулар. Оҕо ытаабат, мэһэйдээбэт: планшет тутуурдаах эбэтэр компьютер иннигэр 5–6 чаас турбаттыы олорор, аһаары гыннаҕына, бэлэм фастфуд, тетрапакеттаах сок биэрэллэр. Өрөбүллэргэ салгын сиэх кэриэтэ, ыал-ыалынан күөх экраны манаан олорор. Үгүс дьон бэйэлээх-бэйэтин оҕотун доруобуйатын ити курдук кыра-кыралаан айгыратан иһэрэ хомолтолоох. Гастроэнтеролог быраас буоларым быһыытынан, маҕаһыыҥҥа дьахталлар туһатынааҕар буортута элбэх бородууктаны атыылаһалларын сөҕөбүн. Холобур, бэйэ бородууксуйата, этэ атыыга баар да буоллаҕына, кэлии эти эбэтэр соялаах кэтилиэти талаллар.