Уопсастыба

Саха сэмэй тапталынан

Фекла Ивановна 1932 сыллаахха Сунтаар улууһун Бордоҥ нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Аҕата Уйбаан, ийэтэ Моторууна оҕолорун саха оҕону иитэр төрүт үгэһинэн ииппиттэрэ. Оччотооҕу кыһалҕалаах олоххо саха ыалыгар элбэх оҕоттон саамай чэгиэннэрэ тыыннаах хааларын курдук, Тихоновтар 12 оҕо төрөөбүтүттэн үс оҕону эрэ тутан хаалбыттар. Убайа Дьөгүөр Сүөкүлэттэн түөрт сыл аҕа, оттон быраата Кыра Дьөгүөр эмиэ оччо сыл балыс.

Аҕалара Уйбаан сүрдээх мындыр, туох да үөрэҕэ суох эрээри, сүөһүнү эмтииринэн ити эҥээргэ тэҥнээҕэ суоҕа. Аны майгыта элэккэйинэн, ханнык баҕарар киһини кытары сатаан кэпсэтэринэн сөбүлэтэрэ. Араас кэлии дьон, кэриэй да, нуучча да буоллун, саамай алтыһар табаарыстара Уйбаан кырдьаҕас буолара үһү. Сиэннэрин үлэҕэ-хамнаска такайбыт, булт-алт кистэлэҥнэригэр уһуйбут, кини илии-атах оонньууларыгар күрэхтэһиилээх оонньуулары тэрийэрин билигин сиэннэрэ өйдүү-саныы сылдьаллар. Ийэлэрэ Моторууна түргэн-тарҕан туттунуулаах, холкуос бастыҥ ыанньыксыта, уран тигиилээх иистэнньэҥ эбит, тумустаах саары этэрбэһи тигэринэн аатырара үһү. Сүөкүлэни ийэтэ кыра сааһыттан батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэппит, кыыс үстээҕэр хотоҥҥо тымтык тутар эбит, онтон ынах сыппайааччы буолбут. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ көмүлүөк оһох уотун сырдыгар тииҥ, куобах тириитин имитэргэ, онтон араас таҥаһы тигэргэ ийэтин көрөн үөрэнэн барбыт. Алта сааһыгар тииҥ тыһыттан, кутуругуттан арааһы аттаран тигэр буолбут.

Оонньооботох оҕо саас

Сүөкүлэ сэрии-сут тэбиитигэр, 12 сааһыгар оскуолаттан уурайан, «Жданов» холкуос үлэһитэ буолбут. Сэрии кэннинээҕи сылларга эр киһи кэмчи буолан, холкуос салалтата биэс-алта кыыһы оҕус көлөлөөн, мас кэрдээччинэн, мас тиэйээччинэн анаан, бастаан Өлөҥҥө ыанньык сүөһү хотонун туппут, онтон Сунтаарга тутуллар лесной оскуола дьиэтин маһын хааччыйбыт. Билигин итини киһи итэҕэйиэ да суоҕун курдук.

Оҕо эрдэҕиттэн тыа сирин хара үлэтигэр миккиллэн, Сүөкүлэ холкуос биир бастыҥ үлэһитэ буолбут. Бурдук быһыытыгар кинини анаан-минээн ыҥыран үлэлэтэллэр эбит. «Сүөкүччэ кыыс хамбаайын курдук түргэн», -- диэн хайгыыр эбиттэр. Сүөкүлэ күҥҥэ 1000 түүтэҕи баайара. Түөрт-биэс гектардаах бааһынаҕа быһыллыбыт бурдугу дьүөгэлэринээн баара-суоҕа икки-үс күн түүтэхтээн бүтэрэллэр эбит. Дьэ ити үлүгэрдээх тэтимнээх үлэҕэ хайдахтаах дьулуур, төһөлөөх түргэн туттуу-хаптыы уонна сатабыл наадатын биһиги билигин сатаан санаабаппыт...

Улахан ыал түбүгэ

Дьылҕатын ыйааҕынан, холкуос бастыҥ үлэһитэ Сүөкүлэ кыыс Ыстапаан Михайловка кэргэн тахсан, 50 сыл дьоллоохтук олорбуттара, нэһилиэк холобур оҥостор ыала буолбуттара. Фекла Ивановна Хаданнааҕы арыы собуотугар, олох-дьаһах кэмбинээтигэр иистэнньэҥинэн, сэбиэдиссэйинэн, кэлин «Бордоҥ» сопхуос остолобуойугар асчытынан, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Степан Алексеевич «Бордоҥ» сопхуос Бордоҥнооҕу отделениетын управляющайынан уһуннук, үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, «Бочуот знага» уордьанынан, «Үлэҕэ килбиэнин иһин, В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылынан», «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Михайловтар сэттэ оҕоломмуттара. Бастакы оҕолоро Руслан 1954 сыллаахха, иккис оҕолоро Мила 1956 сыллаахха, Лиза 1957 сыллаахха, Ваня 1959 сыллаахха, Валерий 1963 сыллаахха, Мотя 1966 сыллаахха, Степа 1974 сыллаахха төрөөбүттэрэ. Бүппэт түбүктээх, эппиэтинэстээх үлэҕэ сылдьар, элбэх оҕолоох ыал ийэтэ улахан оҕолорун кыраларыттан дьиэни-уоту дьаһайарга уонна бырааттарын-балыстарын көрөргө-истэргэ үөрэппит. Ити барыта хайдах ситиһиллибитин туһунан араас кыра холобурдарга тохтооммун сырдатарга холонуом.

Оҕону оҕо көрөр-истэр

Михайловтар саха иитэр үгэстэрин тутуһан, оҕону оҕо көрөрүн-истэрин табан тэрийбиттэр. Дьиэ ис-тас үлэтин эдьиийдэрэ Мила салалтатынан кыра бырааттар-балыстар толорор эбиттэр. Фекла Ивановна сарсыарда үлэтигэр барарыгар, Милаҕа тугу оҥоруохтааҕын этэн, быһааран барар эбит. Онон Мила дьиэ үлэтин убайа Русланныын толорон, балтыларын-бырааттарын көрөр-истэр эбиттэр. Үлэттэн сылайан кэлбит ийэлэрэ: “Барахсаттарым бэркэ олорбуттар”, -- диэн хайҕыыра улахан оруолу ыларын Мила ахтар.

Ийэлэрин ирдэбилинэн оҕолор дьиэлэрин ыраастык тутар, тугу да алдьаппат, бэл, ороннорун ыспат эбиттэр. Биирдэ, аймахтара оҕо кэлбитигэр оонньуу сылдьан, алҕаска орон сабыытыгар бээтинэ түһэрбиттэрин көрөн, ийэлэрэ сууйтарбытын кыргыттар умнубаттар. Улаатан иһиилэригэр уолаттар дьиэ тас үлэтигэр, кыргыттар дьиэ ис үлэтигэр сыһыарыллыбыттар. Онон кыргыттар дьиэлэрин хомуйан, иһиттэрин сууйан, уолаттар мастарын хайытан, хаары күрдьэн, маһы-мууһу киллэрэн, ийэлээх аҕалара киэһэ үлэлэриттэн кэлэллэригэр оһоҕу оттон, күөһү өрөн тоһуйар буолбуттар. Ити курдук, оҕолору кыра саастарыттан үлэҕэ сыһыарыы, ким туох кыахтааҕынан эбээһинэс сүктэрии курдук өбүгэр оҕону иитэр үгэһэ сүрүн тирэх буолбут.

Аҕа этиитэ – сокуон

Иллээх дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола сорудах толоруллубатах түбэлтэтигэр эбэтэр уолаттар аһары мэниктээн ону-маны алдьаппыт буоллахтарына чорботуллара, ийэлэрэ: «Аҕаҕыт кэлэн мөҥүтэлиэҕэ», -- диирэ элбэҕи этэр.

Оҕону атаахтатары Сүөкүлэ кэрэхсээбэт. Буруйдаах буоллаҕына, оҕо мөҕүллүөхтээх диир. Буруйдаммыт оҕону муннукка туруорар, наһаалыыр түбэлтэтигэр чыпчыххайынан «ыаллаан», өйүгэр киллэрэр миэрэни тутуһар үһү.

Мила кэпсииринэн, дьонноро үлэттэн кэлэр кэмнэригэр түннүгү маныыллара, киэһэ аҕалара кинигэ ааҕарын остуол тула мустан олорон истэллэрэ, ийэлээх-аҕаларын хайҕал тылларыттан үөрэллэрэ, сүүстэриттэн сыллаатахтарына, саха тэҥэ суох сананаллара – төрөппүттэрин олус истиҥник таптыылларын туоһулуур. Маны сүһэн кэпсиир буоллахха, туспа иэйиилээх сэһэн буоллаҕа.

Кэрэ эйгэтинэн

Ийэтиттэн бэриллибит удьуор талааннаах иистэнньэҥ уонна оһуордьут буолан, Сүөкүлэ дьиэтин быысапкалаах, оһуордаах сабыыларынан киэргэтэр эбит. Ол курдук, араастаан быысапкалаан түннүктэр, ороннор, таҥас ыйыыр биэсэлкэ сабыыларын, бэл, араадьыйа сабыытын киэргэтэн-тупсарар оҥорор, ону үлэтин кэнниттэн түүннэри олорон биитэр ханнык эрэ түгэннэргэ түбэһиннэрэн оҥорор эбит. Хаһан утуйан, уута ханарын туох билиэй? Кэргэнигэр, оҕолоругар, иэримэ дьиэтигэр таптала Ийэ барахсаҥҥа күүһү-уоҕу биэрэн, барытын бүтэрэн-оһорон эрдэҕэ. Ити эмиэ саха оҕону иитиигэ төрүт үгэһин сырдык иэйиини саҕар, кэрэни кэрэхсиир-харыстыыр, айар үөрүйэҕи иҥэрэр хайысхата буолар.

Эргэ да таҥастартан араас сиэдэрэй таҥастары тигэттээн оҕолорун таҥыннарарын араас кэмнэрдээх хаартыскалар кэрэһилииллэр. Убайын Дьөгүөр кэргэнэ Кэтириинэ үлэлэһэн, оҕолоругар эмиэ араас таҥаһы, сэлээппэтигэр тиийэ тиктэрэр эбит.

Сүөкүлэ эдэркээн сааһыгар маска үлэлээбит буолан, кэтэх хотонун оҕолорун кытары бэйэтэ туппут, онон бэйэ күүһүгэр эрэниигэ, сатабыллаах буолууга тус холобурунан үөрэппит

Дьол диэн тугуй?

Билигин Михайловтар оҕолоро ыал эһэтэ-эбэтэ буолбут дьоһун дьоннор. Сорохторо өссө хос сиэннээхтэр. Степан Алексеевич олохтон барбыта 12 сыл буолла. Ийэлэрэ соҕотохсуйбатын туһугар оҕолор мэлдьи кини аттыгар баар буола сатыыллар. Сарсыарда уһуктаат уонна киэһэ утуйуохтарын иннинэ ийэлэрин кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэллэр. Кинилэр ийэлэрин төрөөбүт күнүгэр уонна Саҥа дьылга бары мустар үтүөкэн үгэстээхтэр.

Ааспыт кыһын Сүөкүлэ ыалдьан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбутугар, Бордоҥунан, онтон Сунтаарынан, салгыы Дьокуускайынан эмтэтэннэр, кыргыттар түүннэри-күнүстэри көрөннөр-истэннэр, уолаттара атын тэрээһиннэри быһаараннар, ийэлэрин үтүөрдүбүттэрэ. Билигин ийэлэрин 90 сааһын бэлиэтээри түбүгүрэллэр, Сүөкүлэ кырдьаҕас ону күүтэр. Бэйэтэ эмиэ сэмээр бэлэмнэнэр. Бу буолан эрдэҕэ ийэ сыратынан, ирдэбилинэн, оҕолоругар тапталынан, үлэҕэ ситиһиитинэн кэлбит Дьоло.