Уопсастыба

Саха Сирин уолаттарын олус хайҕыыллар

Саллаат ийэтин бүгүҥҥү олоҕун туһунан билиһиннэрэ, кэпсии биһиэхэ Светлана  Диодорова-Лаврентьева ыалдьыттыыр.

- Эн уолуҥ армияҕа сылдьан анал эпэрээссийэ кыттыылааҕа буолбута дии...

- Биһиги эйэлээх олохпутугар маннык кэпсэтиигэ тиийиэхпит диэн өйбөр, түүлбэр даҕаны суох этэ. Кимиэхэ даҕаны суоҕа буолуо. Ол эрээри, буола турар уустук быһыы-майгы салҕанар, баарынан ылынарбытыгар тиийэбит. Биһиги оҕобут былырыын бэйэтэ баҕа өттүнэн үөрэҕиттэн академическай уоппуска ылан аармыйаҕа сулууспалыы барбыта. «Эр киһи буолан баран сулууспалыахтаахпын, сааспын куоттарарым табыллыбат», - диэн матыыптааҕа. Бэйэтэ ыал, оҕолоох. Учебкатын Читаҕа ааһан баран Москва анныгар баар байыаннай чааска кэлбитэ.

 Байыаннай дьайыыны биллэрбиттэрин кэннэ төрөппүттэр, чугас дьон, кэргэттэр утуйар уубут көппүтэ. Быһа холоон хайдах буоларын билэ-көрө, истэ сылдьарбыт. Муус устар бүтүүтэ кинилэри Москва анныгар аҕалбыттара. Манна элбэх саха уолаттара бааллар диэн истибитим уонна күүстээх санаабын ылынаммын, кыра кыыспын кыбыммытынан оҕолорго астаах, балаһыанньаны билсэ диэн аан бастаан барбытым. Эрдэттэн төлөпүөнүнэн кэпсэтэрбит, видеозвоноктуурбут. Биир уоллаах этим, билигин элбэх уоллаахпын диэн күлэбин.

Бэйэм саллааттар ийэлэрин кэмитиэттэригэр, атын да уопсастыбаннай түмсүүлэргэ суохпун. Боростуой ийэбин. Оҕом доҕотторун, кинилиин саастыылаахтары өйүүр сыалтан көмөлөһөбүн.

Байыаннай чаастарга ылбычча ийэ тиийбэт. Хоту дойдуттан хайдах көтөн кэлиэй, эбэтэр тыа сиригэр олорор ийэ хаһаайыстыбатын быраҕан тиийиэй? Бииринэн, байыаннай чаастарга баҕардыҥ да киирбэккин. Мин бастаан барарбар, үөлэһинэн кытары киирээр диэбиттэрэ. Оннук курдук түгэннэр бааллар. Аны оҕолор араас чаастарынан сыталлар. Барыларын хомуйуохха, ыҥырыахха, түмүөххэ наада. Кэһиибин, эмпин тиэрдэбин диэн хамандыырдарын кытары кэпсэтэн, быһаарсан түмэрим.

Салгын хамсаан эрэрин билбитим. Бу кэмҥэ дойду Бэрэсидьиэнэ срочниктары тыыппаккыт диэн анал уурааҕа тахса илик кэмэ буолан, биирдиилээн срочниктары ыыталлара. Онон кыһалҕаны көрсүбүт оҕолор бааллар этэ. Кинилэр олунньу 24 күнүттэн байыаннай дьайыы сиригэр-уотугар киирбиттэрэ диэн сурулла сылдьар. Бу хас да сырыынан Москваҕа айаммар маннык сулууспалаабыт түөрт оҕоҕо кэрийэ сылдьан докумуоннарын, выпискаларын, бирикээстэрин илдьэ тиийбитим. Хас биирдиилэрин хамандыырдарын көрсөн, оҕолору кытары кэпсэтэн, «бу оҕо дьиҥнээхтик байыаннай эпэрээссийэҕэ кыттыыны ылбыта» диэн дакаастаабытым. Докумуоннары өрөспүүбүлүкэ военкомугар биэрбитим. Маннык бирикээс олус улахан суолталаах. Бу эрэ докумуоннарга олоҕуран бэтэрээн буолаллар, бойобуой дьайыы кыттыылааҕа аат сүктэриллэр.

Биһиэхэ эмиэ оннук. Амма улууһун Эмис нэһилиэгиттэн Тимофеевтар  уоллара төннөн кэллэ. Кини ааспыт сыл атырдьах ыйыгар ыҥырыллыбыта. Элбэх оҕолоох ыал оҕото. Бииргэ төрөөбүттэрэ аҕыстар, онтон биэһэ – уолаттар. Бу иннинэ 2 уол сулууспалаан кэлбит буоланнар, ийэлэрэ долгуйбакка ыыппыт. Хабаровскайга 6 ый сулууспа кэнниттэн, олунньу ыйга Москва анныгар турар чааска ыыппыттар. Төрөппүттэрэ сулууспалыы сылдьар диэн куттаммакка сырыттахтара дии. Арай биирдэ кыраныысса таһыгар илдьэн эрэллэр диэбит, аны төлөпүөннэрин ылбыттар. Уларыта сылдьан, атын нүөмэртэн ый аҥаарыгар биирдэ эмит эрийэр. «Олох атын, сулууспа буолбатах, сэрии курдук», - диэн этэр эбит. Кулун тутар бүтүүтэ кыраныыссаттан таһаарбыттара. Хайдах, тугу гыммыттарын кэпсээбэт буолан билбэккэ олорбуттар.

От ыйыгар уол сулууспалыыр чааһыгар тиийэн докумуоннарын хомуйбутум. Уол дембеллэммитэ, анал эпэрээссийэ кыттыылааҕа диэн чэпчэтиинэн туһанан, үрдүк үөрэххэ киирэн үөрэнэ сылдьар.

Уопсайынан, Саха Сирин уолаттарын олус хайҕыыллар. Бу Амма уолун хамандыыра наһаа үчүгэйдик кэпсиир: «Я вашего пацана люблю как своего ребенка», - диэтэ. Ону мин наһаа соһуйдум. Сулууспалыыр кэмигэр коптерщик эбит. Бастакы күнүгэр, казармаҕа  киирбитигэр, хамандыырыгар: «Эн хара чэй, күөх чэй эбэтэр кофе иһэҕин дуо?», - диэн ыйытан соһуппут. Оннук иитиилээх, култуурунай  оҕолор диир. Аны туран 18 саастаах уолаттар сварка аппараатын соһо сылдьан дивизия күрүөтүн оҥорбуттар. Үлэлии үөрэхтээх тыа уолаттара буоллахтара. Амма Эмиһин ыалыгар Тимофеевтарга ийэлээх, аҕаларыгар Гвардия бэйэтин махталын ыыппытын ыһыахха улуус баһылыга Николай Архипов туттарбыта.

Дьоҥҥо көмөлөһөр айылҕалаахпыт

- Светлана Владимировна, Диодоров-Лаврентьев дьиэ кэргэн көмөлөһөр ураты айылҕалаах дьиэ кэргэҥҥит. Түөртэ төхтөрүйэн байыаннай чаастарга бара сырыттыҥ. Атын уолаттарга көмө буолаҕыт. Аҕаҕыт детдом оҕолоругар Саҥа дьылга бэлэхтэри оҥортуур этэ.

- Биһиги кэргэмминээн дьоҥҥо көмөлөһөр айылҕалаахпыт быһыылаах. Туох кыах баарынан. Киһи эрэ барыта ыраах айаҥҥа барбат буоллаҕа дии. Биһиги ону өйдүүбүт. Сорохторо ийэм, аҕам саастаахтар. Бу кэнники баран кэлиибит уустук сырыы буолла. Иккиэн сүбэбитин холбоон оҕо туһугар сылдьабыт.

- Бэйэҥ уолуҥ тиийэн бааһырыы ылбыта. Маннык түгэҥҥэ хайдах көмө буолуохтаахпытый?

- Ити, наһаа уустук балаһыанньа. Ийэ киһи оҕото ыалдьа сытарын көрөрө ыарахан. Баҕар, аттыбар эбитэ буоллар син тулуйарга чэпчэки буолуо этэ. Ол эрэн, атын сиргэ тиийэн итинник бааһырыы ылан сытара өйгө баппат. Окуопа хастан сытабын диир. Оҕону хантан эрэ кыраныыссаттан көрдөөн булуу... тустаахха ыарахан. Мин уолум бааһырыы ыллым диэбитигэр сирим эргийбит курдук этэ. Аны балыыһаттан көһөрө сылдьаллар, ситэри эмтээбэттэр. Көрдөөн, ирдэһэн, Украина чугаһыгар тиийэммит булбуппут. Билигин Москваҕа эмтэнэр, этэҥҥэ буолан эрэбит.

Итинник түгэҥҥэ ийэлэр төһө кыалларынан холку буолуохтаах эбиппит. Биһиги, ийэлэр, оҕобутун уонна дьиэ кэргэммитин тутуохпутун наада. Айманныбыт, ыһыллан бардыбыт да бүтэбит. Ийэлэри наар уоскутабын: «Биһиги оҕолорбутун тапталынан төрөппүппүт. Билигин ыраахтан имэрийэн, үчүгэй салгынна ыытыаҕыҥ, доруобайдык сылдьалларыгар баҕа санаабытын этиэҕин, куһаҕаны толкуйдаамаҥ», —  диибин. Мин бэйэм сахалыы куттаах иитиллибит оҕобун, уолум эмиэ сахалыы үгэстэри тутуһар. Сирин-дойдутун аһатар, сиэри-туому тутуһар. Атын уолаттарга эмиэ итиннник сүбэлиибин. Барыларыгар харысхал биэртэлээбитим.

Ыһыктымыахпытын, уоскуйуохпутун наада

- Сорох ийэлэргэ ыарахан кэм буоларын өйдүүбүн. Наһаа элбэх оҕо бааһыран сытар. Холобур, ааспыкка баран кэлиибитигэр, ватсап устун тарҕаммыт, Владик Кондаковтуун уонна кини ийэтинээн олорор хаартыскабыт тарҕаммыта аҕай. Ити курдук, ийэлэр ийэлэри өйөһөбүт. Ыһыктымыахпытын, уоскуйуохпутун наада. Үлэбэр сорохтор билбэттэрэ да буолуо. Испэр атын, таспар атын буоллаҕа. Хайа кыалларынан бэйэбин туттуна сылдьабын. Оннук эрэ табыллар. Оҕолорбут олус тулуурдаахтар, ытамматтар. Ити түгэҥҥэ тулуур күүскэ ирдэнэр. Быстах хомуурга ыҥырыллыбыт оҕолорго усулуобуйа тэриллэ сатыыр. Бастаан, олунньу ыйтан барбыттарга көмө диэн суох этэ. Ол кэмтэн байыаннай эпэрээссийэ сириттэн тахса илик оҕолор бааллар. Төһөлөөх ыарахан буолуой кинилэр ийэлэригэр? Түөртүү ыйы быһа төлөпүөн, сибээс суох. Бу ийэ хайдах буоларый? Онон билигин бастах хомуурга ыҥырыллыбыт дьон ийэлэригэр, кэргэттэригэр, дьонноругар этэбин — төлөпүөҥҥэ баар буолалларын модьуйумаҥ уонна эрийэллэрин  туруорсумаҥ. Билигин барытын үөһэттэн көрө олороллор дииллэр. Аймаммакка уоскуйан, барыта үчүгэй буолуо диэн сирдэтиэхтээхпит. Куһаҕан куһаҕаны, харах уута харах уутун  тардар дииллэр.  Бары ыараханы төлө көтөн күүстээх буолуохтаахпыт. Ватсап диэн киэҥ эйгэ, хаартыска бөҕөтө күүлэйдиир. Оҕолорбутун харыстаан ыытыһымыахха, киэҥ араҥаҕа тахсыбатын тутуһуохха.

Холобур, сүтэ сылдьар эдэркээн уолаттар бааллар. Аармыйаҕа сылдьан эрдэ хантараак баттаабыт саллааттар. Ол кэмҥэ маннык буолара биллэ илигинэ, үлэ быһыытынан баттаспыттар. Кинилэр ийэлэригэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахха наада. Барахсаттарым, хомойуох иһин, хаҕыс сыһыаннары наһаа көрүстүлэр. «Эн оҕоҥ хантараак баттаабыт, харчыга дьону өлөрө барбыт», - диэн саҥарааччылар кытта бааллар. Эбэтэр «уолун төһө харчыны ааҕыста», - дииллэр үһү. Онон, бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга, күүстээх санаалаах буоларга ыҥырабын, сүбэлиибин.