Уопсастыба

История, култуура кэрэһитэ

Бэрдьигэстээхтээҕи кыраайы чинчийэр түмэл дириэктэрэ Елена Винтонягы кытары түмэлгэ тиийэн кэпсэттим.

- Горнай оройуона 1931 сыллаахха урукку Арҕаа Хаҥалас, Нам, Бүлүү сирдэриттэн холбонон тэриллибитэ. Манна оройуон айылҕатын, историятын, үлэһит, биллиилээх дьонун, улууска буолбут суолталаах кэмнэрин туһунан кэпсиир барыта 5 тыһ. тахса экспонаттаах. Маны таһынан таас үйэни, сэлии курдук модун кыыл баар кэмнэрин, улуус сиригэр-уотугар үөскүүр кыыллар, көтөрдөр тустарынан кэпсиир экспозициялардаахпыт, — диэн Елена Александровна кэпсиир. Көрүдүөр устун улуус историятын көрдөрөр  хаартыскалар ыйаммыттар. Хосторунан араас темаҕа сэһэргиир экспонаттар турбуттар.

- Холобур бу улууска буолбут гражданскай сэрии кэмин, 1927 сыллаахха Борго конфедералистар өрө турууларын туһунан кэпсиир саалаҕа киирэн турабыт. Манна дьон туох иһин саа-саадах туппуттарын, баай уонна дьадаҥы кылаас утарыта турууларын туһунан сиһилии билиэххэ сөп. Оччотооҕу Саха Сиригэр гражданскай сэрии кыттыылаахтара Строд, Боссоойко, Дьүккүйээн кэлэ сылдьыбыттарын, оччотооҕу былаас хайа да өттүгэр туран, тиһэҕэр диэри турууласпыттарын туһунан сэһэргиир архыып докумуоннара харалла сыталлар, - дьоҕус хоско киирэн туран түмэл дириэктэрэ сэһэргиир.

Сэлии кыыла баар саҕанааҕы кэми көрдөрөр хоско киирдэххэ, эмиэ ураты экспонаттары көрөн киһи сөҕөр. Сэлии муоһун, былыргы оҕус баһын, киһи аҥаарыгар тиийэ улахан уҥуохтарын көрөн туран, бу кыыллар хаһан эрэ, тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэригэр бу сиринэн сылдьыбыттарын итэҕэйэ, ылына охсубат. «Бу экспонаттары барытын олохтоох дьон, оскуола оҕолоро араас кэмҥэ экспедицияҕа сылдьан булбуттарын бэлэхтээбиттэрэ», — диэн кэпсиир түмэл үлэһитэ.

Кэҥэс соҕус хоско киирбиппитигэр, олохтоох биллэр дьон туһунан кэпсиир отдел буолла. Манна саха норуодунай суруйааччылара ини-бии Сэмэн, Софрон Даниловтар, Савва Тарасов тутта сылдьыбыт маллара, норуодунай артыыстар Мария Варламова, Раиса Захарова сыанаҕа кэппит былааччыйалара көрдөрүүгэ туруоруллубуттар. «Бу тупсаҕай оҥоһуулаах сиэркилэни Саха норуодунай артыыһа Мария Варламова кыыһа бэлэхтээбитэ. Санаан көрүҥ, бу сиэркилэ иннигэр Мария Ивановна чаҕылхай оруолларыгар бэлэмнэнээри көрүнэ турбутун. Биитэр бу кыһыл өҥнөөх былаачыйаны кэтэн туран, норуодунай артыыс Раиса Захарова бар дьонугар ырыаларын бэлэхтээбитин. Билигин бу маллар биһиэхэ саҥата суох ол кэмнэри кэпсии турдахтара», - диэн чахчы ис сүрэҕиттэн астынан туран Елена Александровна сэһэргиир.

Аныгы кэм ирдэбилинэн

Аныгы кэм ирдэбилэ да диэххэ, үгүс түмэллэр билигин кэлбит дьоҥҥо мультимедийнай тэриллэр нөҥүө араас темаларга хаартыска, видео көрдөрөн сэргэхситэллэр. «Бу быйыл улууспут уонна нэһилиэкпит дьаһалталара үбүлээһиннэринэн, улуустааҕы түмэллэр тиэхиниичэскэй өттүнэн хаҥыылларыгар анаан анал бырагыраама нөҥүө биир мультимедийнай уонна икки интерактивнай экраннары атыыласпыппыт. Дьон, ордук оҕолор интэриэһиргээн туһаналлар», - кэпсэтээччим махтанан этэр. Оннук ээ, хаһан да өйөбүл, болҕомто баар буоллаҕына, үлэ да тахсыылаах буолар.

Түмэлгэ нэдиэлэ ахсын анал быыстапкалар тиһигин быспакка туруоруллаллар. Быйыл биир сонунунан, аныгы Арассыыйа кэмигэр бойобуой дьайыыларга сылдьыбыт биир дойдулаахтарын туһунан кэпсиир, көрдөрөр быыстапканы ааттыахха сөп. Манна Афганистаҥҥа, Хапкааска буолбут бойобуой дьайыыларга уонна билигин Украинаҕа буола турар байыаннай эпэрээссийэҕэ сулууспалыыр биир дойдулаахтарын туһунан билиһиннэрдилэр. Бу ордук ыччат дьону дойдуга бэриниилээх буоларга, патриотизм диэн өйдөбүлү сыһыарарга биир үтүө, кэскиллээх дьыала диэн көрдүм.

Эйэҕэс, доҕордуу кэлэктиип

- Кэлэктииппит олус доҕордуу. Пуондабыт үлэһиттэринэн Мария Борисова, Илона Васильевна, түмэл көрөөччүтүнэн Октябрина Яковлева, справочнай-информационнай матырыйааллары наардааччынан Лейла Винокурова, тиэхиниичэскэй үлэһиттэринэн Туйара Попова, Кыыдаана Александрова, Илья Семенов бэриниилээхтик үлэлииллэр. Эппитим курдук, быыстапкаларбыт нэдиэлэ ахсын уларыйа тураллар. Быыстапка туруоруутун барытын бэйэбит күүспүтүнэн оҥоробут. Сэдэх маллары харайыы улахан эппиэтинэһи эрэйэр. Ол иһин, бары кэлэн көмөлөөн, экспонаттары туруорабыт, сыҕарытабыт. Былырыын түмэлбит өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ култуурунай тэрилтэ, быйыл Мария Борисова өрөспүүбүлүкэ бастыҥ музейнай үлэһитэ ааты сүкпүтэ да элбэҕи этэр. Бары да үлэбитин олус интэриэһиргиибит. Түмэл бэйэтин үлэтэ оннук. Холобур, бу турар дьэрэкээн баайыылаах былааты ылан көрүөххэ. Бастаан утаа көннөрү, маҥан саптан баайыллан оҥоһуллубут диэххэ сөп. Ол эрэн, дьиҥ историята, былаат сэрии кэмигэр аҕалыллыбыт куултан оҥоһуллубут. Төһөлөөх сырдык, ыраас санаа, эрэл бу былаакка иҥмитэ буолуой? Киһи аҥардас көрөн долгуйар, - диэн Елена Александровна кэпсээтэ.

- Билиҥҥитэ дьиэбит олус эргэрдэ. 2000 сыллаахха урукку «Гастроном» маҕаһыын дьиэтин сөргүтэн, түмэлгэ анаан оҥорон киирбиттэрэ. Ол иһин кыараҕас, барыта ыга турар диэххэ сөп. Билиҥҥитэ саҥа эбийиэк туттарыытын кэпсэтиһэ сылдьабыт. Бэйэм санаабар, түмэл оройуон, нэһилиэк сиэркилэтэ буолар диибин. Аныгы ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэн, толору хааччыллыылаах, сырдык дьиэлээхпит буоллар, дьон-сэргэ, ыалдьыттар да сылдьалларыгар астык буолуо этэ - кыһалҕатын сырдатта. Ама манна киһи хайдах сөбүлэспэт буолуой?

Саха аптаныамыйата тэрил­либитэ 100, Саха норуодунай суруйааччылара Сэмэн, Софрон Даниловтар төрөөбүттэрэ 105 сыллаах үбүлүөйдэригэр аналлаах быыстапкалар быйыл сүрүн экспозиция быһыытынан туруоруллубуттар. Манна оччотооҕу кэм кырдьыктаах, мөккүөрдээх даҕаны историялара баарынан кэпсэммит. «Түмэл сүрүн үлэтэ - дьоҥҥо-сэргэҕэ кырдьыгы тиэрдии» диэн дириэктэр Елена Винтоняк этиитигэр толору сөбүлэстим.

Дьокуускай-Горнай-Дьокуускай.