Уопсастыба

Ол иһигэр 10 өлөрсүү тахсыбыт, арыгылаан баран иирсээн түмүгэр 29 киһи эмсэҕэлэммит, доруобуйалара энчирээн 13 киһи өлбүт. Быыстала суох арыгылааһынтан 13 киһи административнай эппиэтинэскэ тардыллыбыт. Бу сыыппаралар аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх улууска арыгылааһынтан тахсар буруй улаханын көрдөрөллөр. Маны таһынан, итирик айаннаабыт суоппардартан сылтаан суолга 30 саахал тахсыбыта бэлиэтэммит, ол түмүгэр 17 киһи араас истиэпэннээх ыарахан эчэйиилэри ылбыт, 2 киһи суорума суолламмыт. Эмиэ арыгылааhын содулуттан 12 төрөппүт эбээһинэстэрин толорботохторуттан 6 -лара төрөппүт быһыытынан бырааптара быһыллыбыт, түмүгэр 13 оҕо тулаайах хаалбыт. Оттон сэрэҕэ суох буолууттан 73 баһаар тахсыбыт, ол иһигэр 5 киһи уокка былдьанан өлбүт,  олортон 3 киһитэ итиригэ бэлиэтэммит. 24 тырааныспар уокка былдьаммыт, онно 4 киһи эчэйиини ылбыт.

Манна даҕатан эттэххэ, бүгүҥҥү күҥҥэ улууска олорор 10906 киһиэхэ 53 полиция үлэhитэ, 54 баһаарынньык уонна 10 быыһааччы баар эбит.

Бу сыыппаралар олунньу 24 күнүгэр туруоруллан ааспыт «Арыгы-Абааһы» диэн А.Е. Кулаковскай суруйбут айымньытынан туруоруллубут испэктээк иннинэ экраҥҥа көhүннүлэр.

Урут туруоруллар испэктээктэр уларытылла сылдьар декорациялаах буоллахтарына, «Арыгы-Абааһы» эспэктээх барыта хараҥа фоҥҥа хара таҥастаах дьон хамнаныыларынан ыытылынна, хас биирдии хартыынаҕа дьон дьылҕата көһүннэ. Ол курдук, бастакы көстүү Мендельсон ыал буолуу гимнинэн саҕаланна. Сыанаҕа эр-ойох буолуу бэлиэтинэн маҥан фата харахха ордук быраҕылынна, уоннааҕыта, этиллибитин курдук, барыта хара таҥастаах дьон сыанаҕа буолар оонньууну хамнаныыларынан көрдөрдүлэр. Испэктээк бастакы хартыынатыгар  кыыстаах уол ыал буолуулара, арыгылааһынтан өйдөспөт буолуу, ыарыһах, иинэҕэс оҕо төрөөһүнэ, ийэлэрэ күн сириттэн барыыта арыгыттан тахсыбыт олох иэдээнин көрдөрдө. Ийэ киһи уолун «уолум барахсан, оҕом» диэн ийэлии сылаастык ааттыыра...  Ол эрээри аһыы утахха  эрэ умньаммыт уол ийэтин өлөрөн, хаайыы киһитэ буолуута испэктээк бастакы хартыынатыгар итэҕэтиилээхтик оонньонно. Салгыы арыгы астаах үҥкүү-битии быыһыгар кыыс кыыһы кырбаан өлүү суоллаан, дьыалаҕа түбэспитин кэнниттэн  дьахтар дьылҕата көстөр. Көрөн истэххэ, арыгылааһын кэмигэр эр дьон хампаанньатыгар кыыс уолун кытта кэлиитэ, түмүгэр охсуһуу уонна күүһүлээһин тахсыыта көстөр...

Аҕыйах тылынан суруйуунан сырдатыллыбытынан муҥурдаммакка, испэктээҕи  илэ көрөр хас да бүк итэҕэтиилээх буолуо.

Аныгы олох сорох көстүүлэригэр  баар түбэлтэлэргэ олоҕуран туруоруллубут испэктээк ааптара уонна режиссера Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай култуура уонна искусство институтун преподавателэ Галина Ивановна Карасеваттан көҥүл ылан, испэктээк Дьааҥы улууһун киинигэр Баатаҕай бөһүөлэгэр туруоруллубутун туһунан туруорааччы-режиссер Надежда Васильевна  сырдатта.

 «Билиҥҥи олоххо туох да кистэлэ суох арыгы  — аһыы утах боппуруоһа олус сытыытык турар. Буолар алдьархайтан улахан аңаара арыгы содулуттан тахсар. Хайдах эрэ, бу балаһыанньаҕа туох эмэ үлэ оҥоһуллуон наада эбит диэн, бэйэм салайааччы быһыытынан, бу туһунан  хайдах кэпсиэххэ сѳбүн толкуйдаабытым. Ол кэмҥэ, түбэспиттии, «Эһэ Хайа бөһүөлэгэ» МТ баһылыгын солбуйааччы Саргылана Васильевна Петрова кэлэн: «Маннык испэктээк баар. Миэхэ режиссердуугун дуо?» — диэн ыйыппытыгар, тутатына ылсарбын иһитиннэрбитим. Биллэн турар, бу эрдэ атын киһи толкуйдаабыт, туруорбут испэктээҕэ. Ол иһин ааптартан -  АГИКИ уус-уран салайааччытыттан, режиссеруттан, «Туйеэркен» салайааччытыттан Карасева Галина Ивановтаттан көҥүл ылбытым. Испэктээҕи туруорууга артыыстарбыт бары тыйаатырга сыһыана суох дьон этилэр. Онон сүрүн оруолга, үөрэтэн, сүбэлээн биэрдэххэ, Саргылана Васильевна бэйэтэ олус барсар эбит диэн көрбүтүм. Ити курдук кыттар дьоммутун биир-биир мунньан, күн ахсын бэлэмнэннибит. Дьоммут сыанаҕа саҥа тахсар буолан, толлоллоро, сатаабаттара  элбэх этэ. Режиссер быһыытынан ылсыбыт киһи буолабынан араас ньыманы туһаммытым. Кэнники бэлэмнэниилэргэ кыттааччыларбыт оонньуур оруолларын улам ылынан, турукка киирэн испиттэрэ. Уонна, дьэ бүгүн, дьон-сэргэ иннигэр көрдөрбүт күммүтүгэр кыттааччыларбыт бары олус аһылыннылар, соһуттулар да диэххэ сөп. испэктээк иннинэ өйү-санааны түмэн, кыратык сылгы сиэлин, туоһу уматан, сыт таһааран ыраастанныбыт, оонньуу кэнниттэн эмиэ. Төһө да испэктээккэ оонньооһун буолбутун иһин дьиҥ иһэ олус ыарахан ис хоһоонноох, киһи курутуйар, дьулайар сыаналардаах. Онон дьоммун ол туруктарыттан арааран, сэргэхситэн, сахалыы сиэринэн кэҥсиэ сытын таһаардыбыт. Түгэнинэн туһанан, бары кыттааччыларбытыгар уонна көрөөччүлэргэ истиҥ махталбын тиэрдэбин», - диэн кини кэпсээтэ.

Түгэҕэ көстүбэт хараҥаҕа алларастыы-алларастыы сүтэн ылар, ой дуораана буолан иһиллэн ааһар,  дьон моһуоратын, өйүн санаатын доҕоро буолбут кыһыл солко былааччыйалаах хара күлүк Хотуна  -  Арыгы абааһыта дьахтар киһи көхсүн хараҕын аһар, көхсүҥ устунан тымныынан дьырылаан сүүрэн ааһар сатарар күлүүтэ, саҥарар саҥата, былаастаахтык тайыыр көстүүтэ испэктээк тыынын тутта, аста! Саргылана Васильевна бу оруолун олус ылыннарыылаахтык толорон, испэктээк ис хоһооно, артыыстар да аһыллан турукка киириилэрин көрөөччү ылынна, сөхтө.  

«Арыгы-Абааһы» дьон дьылҕатын таарыйар эспэктээҕин  аныгы технология ньыматынан уоттаан-күөстээн, сюжет ахсын сөптөөх музыканан, тыаһынан доҕуһуоллаан, туруоруу көрөөччүгэ ордук тиийимтиэ буолла диэххэ сөп.

Урукку өттүгэр бу испэктээк киин улуустарга, Дьокуускай куоракка туруорулла сылдьыбытын туһунан Эһэ Хайа бөһүөлэгин дьаһалтатын исписэлииһэ, баһылыгын солбуйааччы, сүрүн оруолу толорооччу Саргылана Васильевна Петрова маннык сырдатар: «Амматааҕы полицияҕа үлэлии сылдьар кэммэр бу испэктээҕи ис дьыала үлэһиттэрэ туруорбуттарын көрөн, билиҥҥи олоххо ыччакка, дьоҥҥо-сэргэҕэ наһаа наадалаах эбит дии санаабытым. Уонна Дьааҥыга туруоран көрүөххэ сөп эбит диэн идиэйэбин баһылыкка Юлия Витальевна Мураховскаяҕа эппиппэр, “туруоруохха, туох наадатыгар көмөлөһүөм» диэтэ. Онон ѳйѳбүл ылан, култуура салалтатын начаалынньыгын Надежда Васильевна Саввинованы кытта сүбэлэстим. Надежда Васильевна олус наадалаах тиэмэ диэн туран ылсыһыах буолан сөбүлэспитэ.  Онон иккиэн ол күнтэн тэрээһин үлэтин былааннаабыппыт. Бу испэктээк ис суолтата дириҥэ, көр-күлүү да, кэнсиэр да буолбакка, атын көрүҥ буоларынан дьоҥҥо-көрөөччүгэ тиийимтиэ гынан туруорарга улахан үлэ, сорук турбута. Профуорганнар диэҥҥэ – полиция, баһаарынайдар уонна спасателлэр диэн киирдилэр. Барыта эр киһи буолан хаалыа диэн, кыргыттары эмиэ ыларгасанаммыппыт. Ол курдук, оройуоннааҕы киин бибиотечнай систиэмэ дириэктэрэ Аэлита Алексеевна библиотекарь кыргыттарын кытыннарбыта. Ити курдук икки ый кэриҥэ рпетиция буолла. Ким эрэ үлэтигэр, айаҥҥа, атын да биричиинэлэрдээҕинэн тардылыктар бааллара, үлэлэриттэн быыс булан, дьиэлэрин-уоттарытн түбүгүттэн бириэмэ ордорон, кэлэн бэлэмнэммиттэрэ.

Ол түмүгэр туруоруу олус бэркэ ааста. Испэктээк ис тиэмэтэ биир да киһиэхэ тиийдэҕинэ, ол — кыайыы. Махтаныам этэ Надежда Васильевнаҕа, кыттааччыларбар, уотунан-күөһүнэн хааччыйбыт, көмөлөспүт Баатаҕайдааҕы култуура уонна спорт киинин үлэһиттэригэр. Мин бэйэм оонньообут оруолум куһаҕан, ол эрээри оннук буолбатахпын. Хайдах эрэ ити оруолу сатаан оонньуох курдук буоламмын сүрүн оруол буоллаҕым , оруолбар син киирдим быһылаах», — диир.

Надежда Васильевна сүрүн оруоллары чахчы сатаан оонньуур дьону туруорбут. Ол курдук, Прасковья Антонованы чорботон бэлиэтиэххэ сөп –аҕыйах көстүүнэн биир киһи дьылҕатын көрдөрүү уустук оруолун бэркэ оонньоон көрдөрдө.

Испэктээккэ полиция, баһаарынай сулууспа, спасателлэр кыттыбыттара, кинилэр арыгы содулун кытта охсуһар уорганнар буолалларынан, испэктээк ис суолтатын орудк бэлиэтээтэ.

Бастакытынан, идиэйэни саҕааччы Саргылана Васильевна саҕалааһынынан Эһэ Хайа нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыга Юлия Витальевна уонна улуус култууратын салалтатын начаалынньыга Надежда Васильевна  өйөөһүннэринэн бу суолталаах үлэ туруорулунна.

Үөһээ этиллибитин курдук, артыыстар маннык эспэктээххэ хас биирдиилэрэ аан бастаан оонньууллар. Түгэнинэн, ким хаһыс хартыынаҕа оонньообутун Баатаҕайдааҕы култуура уонна спорт киинин дириэктэрэ, Сырдык күүс, Айыы сыдьаайа оруолун толорбут Ирина Васильевна Сыромятникова билиһиннэрдэ.

Испэктээк бастакы көстүүтүгэр — Иван Потапов, Октябрина Винокурова, Софья Васильева, иккискэ — Раиса Слепцова, Данил Егоров, үһүс көстүүгэ: Юлия Рожин, Ариан Оконешников, Софья Васильева, төрдүскэ – Прасковья Антонова, Айталина Новгородова, Раиса Слепцова, оттон бүтэһик көстүүгэ Варвара Контогорова, Александр Вица, Николай Попов, Айаал Рожин, Николай Егоров, Данил Егоров  уонна Иван Потапов оонньоотулар.

А.Е. Кулаковскай саха омугун аймыыр иэдээни эрдэ, көстүбэт быыс нөҥүө этиттэрэн суруйбут айымньыта «Арыгы-Абааһы» диэн амырыын ааттанан, аныгы халыыпка сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллан, билиҥҥи олоххо баары көрдөрөр кырдьык буолар. Бу испэктээҕи киэҥник көрдөрүү хайаан да наада курдук.

Үгүс тыа киһитэ бу испэктээккэ кѳстѳрү кинигэ кэпсээнин, киинэ курдук ылыныан эмиэ сөп. Ол иһин үүнэр көлүөнэни чөл олоххо иитиигэ, сирдииргэ испэктээк эрэ буолбакка элбэх лиэксийэлэр, презентациялар, ток-шоулар, ону таһынан боростуой тылынан суруйуулар хайаан да наадалар.

Бу хамсааһыны саҕалааччыларга бар дьон аатыттан махтанабын уонна испэктээҕи көрбүт дьон көрдөһүүлэринэн улуус нэһилиэктэригэр көрдөрөллөрө буоллар диэн баҕа санааабын этэбин. Элбэх киһи үлэтэ киэҥ хабааһыннаах буолуоҕа.

Түмүккэ эттэххэ, “киһи пластилин курдук” дииллэринии, кини хайдах эйгэҕэ, уопсастыбаҕа сылдьарыттан тутулуктаах. Тимир өҕүллэр буоллаҕына, киһи тоҕо өҕүллүбэт, сырдыкка тардыспат, көнө суолга турбат буолуохтааҕый?  Уопсастыбаттан киһи дьылҕата тутулуктаах.