Уопсастыба

Арчы Дьиэтин күнүгэр кэлбит хас биирдии киһини айах тутан көрүстүлэр. Бэлиэ тэрээһин  хас эмит хайысханан олус сэргэхтик барда. Инньэ гынан мустубут дьон, ким тугу сөбүлүүрүнэн, ылынарынан, өйдүүрүнэн, көрсүһүүлэргэ, маастар-кылаастарга сырыттылар, билиилэрин-көрүүлэрин эбиннилэр, бэйэлэрин тургутан көрөн уруһуйдаатылар, алгыс сиэригэр-туомугар кытыннылар. Элбэх киһи «Сырдык аартык алгыһа» диэн түһүлгэҕэ сырытта. Киэҥ көҕүстэнэргэ, бэйэ бодотун ыһыктыбакка сылдьарга, олоххо тапталы күүһүрдэргэ, махталлаах буоларга туһуламмыт Ытык алгысчыт А.С. Федоров сиэригэр-туомугар тыл-өс, итэҕэл эйгэтигэр киирэн, сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ.

Олох олоруу диэн куруутун туруулаһыы, ол түмүгэр тирэхтээх, эрэллээх буолуу үөскүүр. Дьэ онтон киэҥ көҕүстэнии, ыараҥнатыы, ырытыы баар буолаллар. Дьэ бу таһымҥа тахсарга анаммыт «Сиэр-туом, үгэстэр, итэҕэл» тиэмэҕэ аһаҕас кэпсэтии буолла. Онно “Саха санаата” бырайыак кыттыылаахтара, Арчы Дьиэтин консультативнай сүбэтин чилиэннэрэ – история билимин дуоктара, профессор Р.И. Бравина, философия билимин доктора, физика билимин хандьытаата, профессор А.С. Саввинов, история билимин хандьытаата Н.К. Данилова кэпсэтиини олус итэҕэтиилээхтик, дириҥник хорутан ыыттылар.

 Саха айылҕа оҕото, кини куҥкунуур улуу куйаар нөҥүө көстүбэт чараас араҥанан,  тыл-өс көмөтүнэн  сир ийэлиин, аар тайҕалыын, дьыл-кэм эргиирин ааҕан-суоттаан, ырыҥалаан олорор. Ол туһунан “Айылҕалаахтардыын алтыһыы" бырайыак кыттыылаахтара Алгыс Уйбаан, Баараҕай Бахсы, Максим Дуранов-Чаҕылыс, Юлия Николаева-Намылҕа сэһэргээтилэр.

 Айылҕаны кытта сибээһи салгыы «Үүнээйи туһата олохпутугар» диэн түһүмэххэ көрдүбүт-иһиттибит, амсайдыбыт да диэххэ сөп. Сахалыы чэй иһиитин сиэрэ-туомун кытта эмтээх отторунан дьарыктанар отоһуттар билиһиннэрдилэр. Манна тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктура, профессор, СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ К.М. Степанов, биология билимин кандидата, фитотерапевт, биолог, отоһут, норуот эмчитэ Л.В. Слепцова, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун уһуйааччыта, биолог-химик Е.Н. Кириллина, саха чэйин тарҕатааччы Т. Григорьева-Кучу Туйаара, саха үгэһин үөрэтээччи А.В. Григорьев – Саалтааны, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, « Чэбдигир» түмсүү салайааччыта М.Е. Павлова (Таатта), " Төрүт ас " түмсүү салайааччыта Мокрощупова А. М. кытыннылар.

«Эмтээх от туһата» быыстапка-дьаарбаҥката эмиэ улахан интэриэһи тарта. Быыстапканы сылдьыбыттар айылҕа биһиэхэ эми-тому утары уунарын, ону сөпкө туһаныахха эрэ наадатын көрөн итэҕэйдилэр.       

Саха киһитэ орто дойду олоҕор олорорун тухары «ай» уонна «дьай» диэн эйгэлэринэн    сирдэтинэр. Ол эбэтэр хамсатар-имсэтэр, сүрүннүүр, ыйар-кэрдэр, сайыннарар, кэҥэтэр-тэнитэр, дириҥэтэр. Уопсайынан, бу эйгэлэр өйдөбүллэрэ олус киэҥ. «Айар аартык» диэнинэн сирдэтэн,  Арчы Дьиэтин иһинэн үлэлиир айар түмсүүлэр маныаха бэйэлэрин көрүүлэрин кытта үллэһиннилэр.

Ойуулуур-дьүһүүннүүр ускуустуба дьайыыта олус күүстээх, умсугутуулаах, туспа философиялаах. Ону худуоһунньук, психолог, култуура туйгуна Нюргуяна Никифорова- Ойууна "Ойууналыын ойуулаа" маастар-кылааһыгар сылдьыбыттар, этэргэ дылы, эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан ылыннылар.  Айар талааннаах киһи көмөтүнэн өҥү, дьүһүнү дьүөрэлии тутан, бэйэлэригэр харысхаллары оҥоһуннулар.  

«Сахалыы өй-санаа оонньуулара» диэн саха төрүт оонньууларыгар олоҕурбут аныгы кэм оонньууларын айааччылар, тренинг-сиэссийэлэрин ыытааччылар  Мария Саввинова, Номоҕон Арчыман уонна Р.С. Федорова (Нам)  көрдөрдүлэр.

Сарсыардаттан саҕаламмыт тэрээһин «Айар -кут эйгэтэ» айар талаан, дьоҕур киэһэтинэн түмүктэннэ. Ис куппутугар истиҥ иэйии, сырдык санаа сыдьаайын киллэрдибит. Бэйэлэрин ылбаҕай ырыаларын,  үҥкүүлэрин-битиилэрин “Арчы” норуодунай хуора, «Далбар» норуодунай ырыа ансаамбыла, «Чараҥ», «Өрөгөй», “Ньургуһун» ырыа ансаамбыллара, «Чэгиэн” хомусчуттар ансаамбыллара, “Күн ситимэ”, “Алаас кыргыттара”, “Айдара” үҥкүү ансаамбыллара, “Саһарҕа» этно-ырыа ансаамбыла, «Күн дьоно»,“Өбүгэ ситимэ” фольклор бөлөхтөрө, «Мааны Мандар» иис түмсүүтэ, Кыталы Куо, Петр Кычкин бэлэхтээтилэр. Киэһэни  ыҥырыылаах ыалдьыттар Ырыа Саарын, В. Очиров, В. Новоприезжай, “Айархаан” этно-бөлөх, “Сандал” үҥкүү кэлэктиибэ (Айыы Кыһата), «Өркөн» норуодунай үҥкүү ансаамбыла, «Кыҥкыырай», “Эйгэ” фольклор кэлэктиииптэрэ, «Ситэ кэрэ» киэргэттилэр.

Бу дириҥ ис хоһоонноох Арчы Дьиэтин күнүн иллээх-эйэлээх кэлэктиип ыҥырыылаах ыалдьыттарын уонна Дьокуускай куораттааҕы норуот айымньытын Киинин иһинэн үлэлиир Хатастааҕы “Тускул” КК уонна Тулагытааҕы “Түһүлгэ” КДь үлэһиттэриниин кыттыһан тэрийдилэр.