Уопсастыба

Төлөпүөҥҥэ найылааһын содула

Оҕоҕо айылҕаттан бэриллибит бу айылгытын билигин биһиги туора соппуппут кистэл буолбатах. Ол төрдүн-төбөтүн, төрүөтүн бары билэбит. Төрөппүт оҕотун кытары алтыһара аҕыйаата, үгүс эдэр ийэлэр, сорохтор күннээҕи түбүккэ үтүрүйтэрэн, дьиэ иһинээҕи үлэлэрин-хамнастарын бүтэрэ-оһоро охсоору, сорохтор биэбэйдэһэллэррин ыарырҕатан биитэр көннөрү сүрэҕэлдьээн, оҕо олорор буолла да, илиитигэр суотабай төлөпүөнү туттаран кэбиһэллэр. Оннукка үөрэммит оҕо суотабайа суох сүгүн да аһаабат, эгэ, остуоруйа истиэ дуу, сүүрэн-көтөн оонньууру сатыа, тулалыыр эйгэни кэрэхсиэ дуу?

Дьэ ол түмүгэр, бу барахсан тыла-өһө буккуллан, түөрт-биэс сааһын туолуор диэри сатаан саҥарбат, эбэтэр мөлтөхтүк саҥарар. Маннык кырачааннары кытары дьарыктанар эмчиттэр уонна логопедтар кыра эрдэҕиттэн наар төлөпүөнүнэн «аралдьыйбыт» оҕо саҥарар былчыҥнара ситэ сайдыбатын, тулуура-тэһиирэ суох майгыланарын, толкуйдуу үөрэммэтин, ону таһынан хараҕар эмиэ улахан охсууну ылаын дьиксинэ бэлиэтииллэр.

Билиҥҥи тыа сирин оскуолаларыгар даҕаны сахалыы сатаан саҥарбат, эбэтэр нууччалыы-сахалыы булкуйа саҥарар оҕо ахсаана элбээн иһэрэ кистэл буолбатах. Кинилэр уруокка учуутал тугу этэрин-быһаарарын истэр курдуктар эрээри, ол истибиттэрин өйдөөбөттөр биитэр олус бытааннык, хаста эмит хатылаан чиҥэппит кэнниттэн өйдөрүгэр хатыыллар. Ити кинилэр толкуйдуу үөрэммэтэхтэриттэн уонна өйгө тутар дьоҕурдара кыайан сайдыбатаҕыттан тахсар.

Бары ылсыаҕыҥ

Психолог уонна тыл үөрэхтээҕэ, оскуола үөрэнээччилэрин саҥарар-иҥэрэр дьоҕурдара хайдах сайдарын чинчийбит, тыл психологическай уонна психофизиологическай ырычаахтарын үөрэппит, Арассыыйаҕа психолингвистика билимин төрүттээбит Николай Иванович Жинкин: «Саҥа диэн өйдүүр-толкуйдуур кыах сайдыытын сүмэтэ буолар. Оҕо төһөнөн эрдэ саҥара-иҥэрэ үөрэнэр даҕаны, соччонон билиини дөбөҥнүк уонна толорутук ылынар», – диэн суруйбута. Максим Кирович Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэрэ, философия билимин дуоктара Виктор Дмитриевич Михайлов: «Билигин төлөпүөн, тэлэбиисэр тарҕанна ахай. Оттон оҕолорбут билэллэрэ-көрөллөрө мөлтөөн иһэр. Ыйыттахха, тугу да булан эппэттэр. Мунаахсыйаллар, өйдөрүгэр туох да киирэн биэрбэт. Ити барыта саҥара үөрэммэтэхтэн. Киһи саҥараары гыннаҕына, өйүн-санаатын сааһыланар, толкуйдуур, ол аата мэйиитин үлэлэтэр. Ол билигин мөлтөөтө. Билии диэн киһи тугу көрбүтэ буолбакка, тугу толкуйдаабыта, өйдөөбүтэ буолар. Онон дорҕоонноох саҥаны өрө тутуҥ», -- суруйбута.  Дириҥ этии!

Онон төрөппүттэр, иитээччилэр уонна учууталлар иннибитигэр улахан сорук турда – сахабыт норуотун инники кэскилин туһугар, оҕолорбут кыра эрдэхтэриттэн, уһуйаантан уонна оскуола алын сүһүөх кылааһыттан саҕаалаан бука бары санаабытын, күүспүтүн түмэммит, бииргэ үлэлиирбит наада буолла.

Драмкуруһуок

Оҕону саҥарда-иҥэрдэ үөрэтэргэ аҥардас уруогунан эрэ муҥурданар тутах, итиэннэ бириэмэ кэмчитинэн кыаллыбат даҕаны. Маныаха кылааһы таһынан дьарыкка тирэҕирэр көдьүүстээҕин туһунан мин бэйэм үлэлии сылдьар уопуппар олоҕуран, сырдатыахпын баҕарабын.

Драмкуруһуок – оҕо тылын саппааһын, саҥарар-иҥэрэр, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарарга итиэннэ тэттик сыаҥкаттан саҕалаан уус-уран драматическай айымньылары аахтаран, онно интэриэһи тардан, төрөөбүт ийэ тылын сүмэтин иҥэрэргэ бэрт көдьүүстээх ньыма. Иккис өттүттэн, оҕо бии саастыылаахтарын уонна улахан дьон иннигэр, сыанаҕа да тахсан, видеохаамыра да иннигэр долгуйбакка, санаатын сааһылаан саҥарарга үөрэнэр. Үсүһүнэн, оруолларынан үллэстэн оонньуурга атын оҕолору уонна улахан дьону кытары алтыһар. Драматическай айымньылар иитэр-үөрэтэр суолталарын туһанар, тыйаатыр кэрэ эйгэтигэр тардыллар, ону таһынан, айар дьоҕура арыллар. Сыаҥканы туруоруу кылаас оҕолорун, төрөппүттэри биир сыалга-сорукка түмэр, кэлэктиибинэй дьарык.  Онон оҕо кэлэктиип тыыныгар иитиллэр, кэлэктиип иитэр-үөрэтэр күүһүн билэ, сыаналыы улаатар, эппиэтинэһэ күүһүрэр. Ити кини сахалыы сиэрдээх-майгылаах, дэгиттэр сайдыылаах киһи буола чочуллан тахсарыгар оруола улахан.

Өс хоһоонун үөрэтиигэ

Хомойуох иһин, алын сүһүөх оскуола оҕотугар сөптөөх сыаҥка олус аҕыйах. Инньэ гынан, тус кыһалҕалаах учууталлар бэйэбит айарга күһэллэбит. Мин драмкуруһуокка өс хоһооннорунан суруллубут сэттэ тэттик сыаҥканы суруйбутум (уус-уран өттүнэн мөлтөһүөрдэрэ сэрэйиллэр да буоллар), уонна уопсайынан дьоҕус сыаҥканы оҕолорго өс хоһооннорун үөрэтиигэ туһаныахха сөп эбит санааҕа кэллим.

Өс хоһооно – норуот түҥ былыргыттан ыччатын иитээри үөскэппит төрүт философията, итэҕэлэ, бэргэн тылын-өһүн түмпүт айымньыта буолар. Маны оҕо элбэх төгүл хатылаан, тылын саппааһыгар киллэрэн, этинэн-хаанынан ылыннаҕына итиэннэ күннээҕи олоххо туттар буоллаҕына эрэ, өс хоһоонун иитэр-үөрэтэр кыаҕын толору туһаныахха сөп. Ону аҥардас уруокка ситиһэр кыаллыбат.

Ити иһин, мин өс хоһоонун үөрэтиигэ сыаҥкалары туһанабын, атыннык эттэххэ, табыгастаах өс хоһооннорун таҥан, кыра сыаҥкалары суруйан, оҕолорго оонньотобун. Сороҕор сонурҕатан, ойуу тыйаатырын туһанабын, атыннык эттэххэ, оҕолор сыаҥка персонажтарын илиискэ уруһуйдаан баран, араастаан хамсата-хамсата, саҥараллар.

Сыаҥкаҕа даҕаны, ойуу тыйаатыгар даҕаны оҕолор элбэх өс хоһоонун бииргэ үөрэтэллэр. Холобур, «Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат» диэн сыаҥкаҕа 22 өс хоһооно киирбитэ. Сыаҥканы туруоруох иннинэ кылааһынан ырытабыт, бу өс хоһооно туохха үөрэтэрин, ханнык түгэҥҥэ, ханнык суолтаҕа туттулларын илдьиритэбит. Ону оҕолор ордук дөбөҥнүк өйдүүллэр, интонацияны тутуһарга, тутаах тылларга охсууну оҥорон саҥарарга эрчиллэллэр итиэннэ бэйэлэрин эрэ тылларын буолбакка, доҕотторун тылларын эмиэ өйдөөн хаалаллар. Сыаҥка ис хоһооно көрдөөх, көрүдүөстээх буолан, үөрэ-көтө кытталлар уонна саҥарыахтаах тылларын  өйдөрүгэр чиҥник хатыыллар.

Бу үлэни бастаан бэйэм үөрэтэр кылааспар саҕалаан бараммын, оҕону кыра сааһыттан дьарыктыыр ордук көдьүүстээх буолсу диэн санаанан салайтаран, 2019 сыллаахтан олохтоох «Сарыал» уһуйааны (сэбиэдиссэй Любовь Степанова) кытары сөбүлэҥ түһэрсэн, бииргэ үлэлии сылдьабыт. Инньэ гынан, уһуйааҥҥа уонна алын кылаастарга нэдиэлэҕэ биирдэ драмкуруһуогу ыытабыт.

Түмүктэр куһаҕана суохтар. Драмруһуокка дьарыктанар оҕолор саҥалара-иҥэлэрэ биллэрдик тубуста, атын оҕолору кытары үчүгэйдик алтыһаллар, кэлэктиипкэ сылдьалларын сөбүлүүллэр, олус көхтөөхтөр, сыаҥкаҕа баҕатыйан туран кытталлар уонна сыанаҕа холкутук тутталлар-хапталлар. Кинилэри көрөннөр-истэллэр, атыттар эмиэ тардыналлар, саҥарарга-иҥэрэргэ үөрэнэ сатыыллар, тэриллэр дьаһалларга көхтөөхтүк кытталлар. Бу дьарыктарын үрдүкү кылаастарга таҕыстахтарын ахсын салгыы сайыннаран иһэллэр. Онон уһуйааннарга, оскуолаларга драмкуруһуоктары тэрийэн, оҕолору дьарыктаатахха, кинилэр ийэ тылларынан холкутук саҥара-иҥэрэ үөрэнэр кыахтара кэҥиир, кэрэ эйгэтигэр эрдэттэн сыстан, үтүө дьон буола иитиллэн тахсаллар.