Уопсастыба

Дьокуускай куорат олохтоохторо, географ идэлээх Маргарита уонна Александр Герасимовтар оскуола алын уонна орто сүһүөх оҕолоругар анаан, күн-дьыл туругун бэлиэтиир, бэрт тупсаҕай көстүүлээх, киһи эрэ интэриэһин көбүтэр, сахалыы уонна нууччалыы тылларынан оҥоһуллубут «Күннүгү» быйыл тохсус төгүлүн таһаардылар. Ол туһунан Александр Августович маннык кэпсиир:

– Бу үлэбит икки сүрүн соруктаах. Бастакыта: оҕоҕо тулалыыр эйгэҕэ интэриэһи үөскэтии. Айылҕаны, тулалыыр эйгэни, күн-дьыл туругун кэтээн көрүү олус интэриэһинэй итиэннэ алын кылаас оҕотугар чинчийэр, айар үйэ аартыгын арыйар дьарык буолар. Учууталларын, төрөппүттэрин кытары «Күннүгү» күннэтэ толорор оҕо айылҕа араас көстүүлэрин, күнү-дьылы кэтээн көрөн, чахчылары хомуйар, тэҥниир, ырытар, түмүктэри оҥорор үөрүйэхтэри иҥэринэр, толкуйдуур дьоҕура сайдар итиэннэ болҕомтолоох, дьаныардаах буоларга, бириэмэни таба туһанарга үөрэнэр.

Иккис сорук: нэһилиэктэринэн, улуустарынан күн-дьыл уларыйыытын кэтээн көрөн күннээҕи олоххо туһаныы. Өрөспүүбүлүкэ бары кэриэтэ улуустарыттан күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэри түмэммит, батсаапка бөлөхтөөхпүт, онон араас улуустарга, нэһилиэктэргэ күн-дьыл хаамыытын кэтээн олорон, кини уларыйыытын быһаарабыт. Холобур, арҕаа эҥээр улуустарга сөҥүү түһүүтүн хаамыытын көрөн, тыал хайысхатынан сирдэтэн, ханна, хайдах күн-дьыл буолуоҕун билиллэр.

Айылҕа уларыйыыта уонна таҥара күнэ

Кэнники кэмҥэ айылҕабыт биллэ уларыйда. Онон өбүгэлэрбит урут олохторун-дьаһахтарын халандаар ыйынан буолбакка, халлаан ыйын хаамыытынан сирдэтинэр эрдэхтэринэ оҥорон хаалларбыт билгэлэрэ билигин сөп түбэспэт буолуута баар суол.

Таҥара күннэринэн билгэлээһини күнү-дьылы билгэлээһиҥҥэ туттуу тутах эбит. Дьиҥинэн, таҥара күннэринэн билгэлэр нуучча омук уутуйан олорбут сиригэр, киин Арассыыйаҕа, сөп түбэһиннэрэн оҥоһулуннахтара. Онно уонна Саха сиригэр килиимэт үөскүүр төрүөттэрэ тус-туһунан. Холобур, Арассыыйа Европатааҕы чааһыгар Атлантическай акыйаан сабыдыала улахан буолан, сөҥүүнү арҕааттан түһэр тыал аҕалар, оттон биһиэхэ сөҥүүнү үксүн илинтэн уонна соҕурууттан түһэр тыал аҕалар. Өйдөөн көрдөххө, таҥара күннэринэн билгэлэргэ хайдах күн-дьыл буолара тыал хайысхатынан, сөҥүү түһүүтүнэн быһаарыллар элбэх билгэлэр бааллар.

Сэттэ сүрүн быраабыла

Дьэ онон 2024 сыллаах «Күннүк» таҕыста. Манна күн-дьыл туругун, салгын температуратын, тыал хайысхатын, салгын баттааһынын уонна сөҥүү түһүүтүн күннэтэ кэтээн, ону таһынан бэлиэ күннэринэн (бастакы тураах кэлиитэ, маҥнайгы ньургуһун тахсыыта о.д.а.) сыл устата толоруллар.

«Күннүк» биир сирэйэ күнү-дьылы кэтээн көрүү болдьохтоох бэлиэлэригэр, таблицаны толоруу холобуругар ананна. Саҥа саҕалыыр биитэр уруккутун умнубут оҕо онон сирдэтэн толороро табыгастаах.

Биир сирэй үөрэнээччи сэттэ сүрүн быраабылатыгар ананна. «Эрэсиими тутус», «үлэлиир кэмҥэ үлэлээ, сынньанар кэмҥэ сынньан», «элбэхтик хамсан», «сөпкө аһаа», «тиискин харыстаа», «хараххын харыстаа», «куһаҕан быһыыны оҥорума» диэн хардыы аайы этиллэр тыллар курдуктар эрээри, бу – оҕону кыра сааһыттан бэрээдэккэ, тэрээһиннээх буоларга, бэйэни хонтуруолланарга үөрэтэр, кини личность быһыытынан сайдарыгар сабыдыаллыыр кыһыл көмүс быраабылалар.

Ый хаамыыта уонна Зодиак бэлиэлэрэ

Акыйаан уута Ый дьайыытыттан түллэр уонна уостар, киһи организмын 70 %-а ууттан турар буолан, ол киһи туругар эмиэ сабыдыаллыыр. Ити иһин, ый үүнэр кэмэ араас тэрээһиннэри оҥорорго, кэпсэтиилэри ыытарга, эмтэнэргэ, оттон ый эргэтэ саҕаламмыты ситэрэргэ ордук табыгастаах эбит.

Ый халандаарын оҕуруотчуттар ордук туһаналлар, үгүстэн биири санаттахха, ый үүнэр кэмигэр сиэмэни буорга баттыыр, ый бүтүүтүгэр төрдүгэр астаахтары олордор идэлээхтэр. Ый Сири тула 29,5 күн устата эргийэр итиэннэ Зодиак бары бэлиэлэринэн ааһар. Дьэ ити иһин «Күннүккэ» Ый хаамыытын уонна Зодиак бэлиэлэрин кытары алтыһыытын киллэрдибит.

Айылҕа тэтиминэн

«Күннүк» биир уратытынан күнү-дьылы кэтээн көрүүнү таһынан, киһи бэйэтин доруобуйатын туругун, биологическай тэтимин бэлиэтэнэр, хонтуруолланар кыаҕы биэрэрэ буолар.

Киһи олоҕо сууккатааҕы, ыйдааҕы уонна сыллааҕы биологическай тэтиминэн салайыллар. Дьыл кэминэн, күн-дьыл туругунан кини доруобуйата, настарыйыанньата эмиэ уларыйар. Холобур, сыыһа аһаатахха, утуйар эрэсиим кэһилиннэҕинэ уо.д.а. биологическай тэтим кэһиллиэн сөп. Ол доруобуйаҕа охсор: ис уорган үлэтэ мөлтүүр, төбө ыалдьар, сэниэ суох буолар, туохтан эрэ тэһииркиир, ыксыыр-ыгылыйар санаа үөскүүр. Урут дьоннор сүрүннээн аһаҕас салгыҥҥа сылдьан үлэлииллэрэ-хамсыыллара, олохторо-дьаһахтара күн сырдыгынан сирдэтиллэрэ, судургутук эттэххэ, күнү кытары тэҥҥэ туран үлэлииллэрэ-хамсыыллара, күн киирдэҕинэ сынньаналлара, утуйаллара. Оттон билигин үгүс киһи дьиэ иһигэр олорон үөрэнэр-үлэлиир, түүнүн-күнүһүн араарбат туруктанна. Оннук дьон биологическай тэтимнэрэ кэһиллэн, эттэрэ-сииннэрэ күн сырдыгар олус наадыйан, доруобуйалара айгырыыр, стресстиир.
Дьэ «Күннүккэ» оҕо биологическай тэтимин хайдах бэлиэтиирий? Хас күн ахсын бэйэ туругун, настарыйыанньатын, төһө сэниэлээҕин таблицаҕа бэлиэтээн истэххэ, биологическай тэтим нэдиэлэтээҕи, ыйдааҕы, итиэннэ сыллааҕы көрдөрүүтэ тахсан кэлэр. Таблицаны түһүмэхтэринэн түмүктүүр итиэннэ ол чахчылары Ый халандаарыгар, дьыл түөрт кэмнэринэн тэҥнэнэр. Бу чахчыларга тирэҕирэн (хас да сыллаах чахчы баара өссө ордук) бэйэ биологическай тэтимин быһаарыллар: ый ханнык фазатыгар (үүнэр, туолар, уостар кэмигэр), дьыл ханнык кэмигэр (күһүн, кыһын, саас, сайын) чэгиэн-чэбдик сылдьар, сэниэтэ күүһүрэр биитэр эстэр, сылаабайдыыр эбитий? Нэдиэлэ ханнык күнүгэр ордук көхтөөх биитэр көһүүн эбитий? Уруогун хас күн көтүппүтүй, туох биричиинэнэн, гаджекка хас чаас олорбутуй, ол хайдах дьайарый (доруобуйаҕа, үөрэҕи билиигэ, бэрээдэккэ)?

Киһи биологическай тэтимэ бэйэтин айылҕатыгар сөп түбэһэр түбэлтэтигэр, доруобуйатын туруга этэҥҥэ буолар, таһаарыылаахтык үлэлиир-хамсыыр. Күннүккэ араас сайтар, мессенжердэр куйаар-кодтара баар, онно киирэн биологическай тэтим туһунан чахчылары көрүөххэ сөп. Билигин бэйэ туругун хонтуруолланар наада. Айылҕаны кытары дьүөрэлэһэн, кини тэтимин тутуһан сылдьар, салгыҥҥа дьаарбайар, эти-сиини эрчийэр, сэрээккэлиир киһи кута-сүрэ чөл, доруобуйата чэгиэн буолар. «Күннүк» киин куоракка «Книжнай маркет» маҕаһыыннарыгар баар, элбэҕи ылааччылар 89644284124, 89148253211 төлөпүөннэринэн билсиэхтэрин сөп.

Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ итиэннэ Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, Арассыыйа Географическай уопсастыбатын Саха Сиринээҕи салаата «Күннүгү» толорууга куонкурус тэрийээччилэр, онно сыллата 300-тэн тахса оҕо кыттан, номинацияларынан араас бириистэргэ тиксэн үөрэллэр-көтөллөр. Үгүстэр айылҕаны кэтээн көрүүгэ араас прибордары оҥорон туһанар эбиттэр.