Экология

Арассыыйаҕа 100 заповедник уонна 35 национальнай паарка баар. Олор уопсай иэннэрэ РФ сирин 3% ылаллар.

Саха сиригэр “Өлүөхүмэ” уонна “Уус-Өлүөнэ” заповедниктар, 129 ураты харыстанар сирдэр, 5 национальнай паарка, 17 айылҕа пааматынньыга, 26 ураты харыстанар күөл бааллар.

Историяны сэгэтэн көрдөххө

Өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕа уратытык харыстанар сирдэрин тэрийии туһунан боппуруос өссө Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ көтөҕүллэ сылдьыбыт. Ол эрээри, арыый хойутуу 1969 сыллаахха Горнай улууһугар “Харыйалаах”, Хаҥалас улууһугар Дьороно диэн харыстанар сирдэр бастаан тэриллибиттэр. Оттон 1979 сыллаахха бастакы айылҕа пааматынньыктара, 1984 уонна 1985 сс. “Өлүөхүмэ” уонна “Уус Бүлүү” судаарыстыбаннай заповедниктар баар буолбуттар. 

Саха сирин кэрэ айылҕалаах сирдэрин сокуонунан харыстааһын 1994 сылтан көхтөөхтүк саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев “Айылҕа ураты харыстанар сирдэрин сайыннарыы дьаһалларын туһунан” диэн ыйааҕа тахсыбыта. Бу ыйаах өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 20 бырыһыанын кэлэр көлүөнэҕэ харыстаан хаалларары мэктиэлиирэ. 1995 сыл олунньутугар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы национальнай паарка – “Өлүөнэ очуостара”, 1996 сыллаахха – “Сиинэ” айылҕа паарката, ол кэннэ “Муома”, “Халыма”, “Уус Бүлүү”, “Саха сирин тыыннаах алмаастара” пааркалар тэриллибиттэрэ.

Ыспыраапка

Европатааҕы паар­калар күннэрин 2000 сылтан бэлиэтиир буолбуттара. Тоҕо ыам ыйын 24 күнүгэр бу күнү олохтообуттарый диир буоллахха, 1909 сыллаахха ыам ыйын 24 күнүгэр бастакы национальнай паарка тэриллибит. Билигин Европа дойдуларыгар үгүс элбэх национальнай пааркалар бааллар. Холобур, Францияҕа 50 гектар сиринэн тайаан сытар Вануаз пааркаҕа кыыллар-сүөллэр көҥүл сылдьаллар, хоһооҥҥо хоһуллар Альпа хонууларыгар аатырбыт киинэлэр, биэриилэр уһуллаллар. Испанияҕа куталаах сиргэ Coto de Doñana диэн пааркаҕа Хотугу сиртэн Африкаҕа көтөн иһэр көтөрдөр сынньанан, күүс-уох ылан ааһаллар. Арассыыйаҕа Национальнай пааркалар 1983 сыллаахтан баар буолбуттара. Аан бастакынан “Лосиный остров” уонна “Сочинский” диэн пааркалар тэриллибиттэрэ.

1996 сыл кулун тутар ыйыгар Айылҕа харыстабылын үлэһиттэрин мунньаҕар Михаил Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай экологическай бэлиитикэтин билиһиннэрбит, бу докумуоҥҥа айылҕа уратытык харыстанар сирдэрин тэрийии уонна сайыннарыы боппуруоһа сүрүн баһынан буолбут.

2017 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов туруорбут Айылҕа уратытык харыстанар сирдэрин тиһигин сүрүннээһин уонна бу сирдэр уопсай иэннэрин 1 мөл. кв. км диэри тиэрдии соруга олоххо киирбитэ. Ол түмүгэр Саха сирин айылҕатын ураты харыстанар сирдэрин уопсай иэнэ 1,145 мөл. кв. км тэҥнэспитэ уонна өрөспүүбүлүкэ территориятын 37,1 бырыһыанын ылбыта.

Сыыппаранан

Саха Өрөспүүбүлүкэтин айылҕатын ураты харыстанар сирдэрэ:

—  Өрөспүүбүлүкэ сирин 0,74 бырыһыана, ол эбэтэр уопсайа 22806 тыһ. кв. км иэн федеральнай таһымнаах айылҕа ураты харыстанар сирдэринэн буолар. “Уус Өлүөнэ”, “Өлүөхүмэ” айылҕа судаарыстыбаннай заповедниктара уонна Ботаническай саад.

— Өрөспүүбүлүкэ территориятын 20,52 бырыһыана, ол эбэтэр уопсайа 632854 кв. км. иэн  өрөспүүбүлүкэ таһымнаах 129 айылҕа ураты харыстанар сирдэринэн буолар.

— 489060 кв. км. иэннээх, уопсай территорияттан 15,84 бырыһыан ылар муниципальнай таһымнаах 99 айылҕа ураты харыстанар сирдэрэ бааллар. 

Ыспыраапка

Ыам ыйын 24 күнэ – Заповедниктар норуоттар икки ардыларынааҕы күннэрэ. Бу күн Норуоттар икки ардыларынааҕы айыл­ҕаны харыстыыр сойуус көҕүлээһининэн олохтоммут. Заповедник сирэ тыытыллыбат, туохха да туһаныллыбат, айылҕатын, онно баар кыылы-сүөлү судаарыстыба көмүскүүр. Саамай улахан заповедник Африкаҕа баар. 2002 сыллаахха үс национальнай паарканы холбоон (Соҕуруу Африкатааҕы национальнай паарканы, Мозамбикка Лимпопо пааркатын, Зимбабве пааркатын) тэрийбиттэр. Заповедник уопсай иэнэ 35 тыһ. кв. м тэҥнэспит. Оттон саамай кыра заповедник Арассыыйаҕа Липецкай уобаласка баар. Заповедник иэнэ баара-суоҕа 2,3 кв. км.

Ханнык сокуонунан көмүскэнэллэрий?

Дойду национальнай пааркалара, заповедниктара уонна айылҕа ураты харыстанар сирдэрэ биир бастакынан РФ сокуонунан көмүскэнэллэр. РФ Сир кодексын уонна “Тулалыыр эйгэни харыстааһын туһунан” сокуону кытары 1995 сыллаахха ылыллыбыт “Айылҕа ураты харыстанар территорияларын туһунан” федеральнай сокуон кэнчээри көлүөнэлэргэ тэпсиллибэккэ, кэхтибэккэ тиийиэхтээх сирдэри көмүскүүллэр уонна сайдыыларын мэктиэлииллэр.

Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ бу үлэни сүрүн­нүүр сокуоннарынан буолаллар:

2016 сыллахха Ил Түмэн 5-с ыҥырыы­лаах мунньаҕа өрөспүүбүлүкэбит кэскилин уһансар биир сүрүн докумуонун СӨ Экологическай доктринатын ылыммыта. 2017 сыл олунньу 28 күнүгэр Судаарыстыбаннай Мунньах Доктрина олоххо киирэр бэрээдэгин уонна дьаһалларын туһунан уураах таһаарбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр инники өттүгэр ылыллар сокуоннар, бырагыраамалар, тустаах докумуоннар Экологическай доктринаҕа олоҕуран, онно сөп түбэһэн оҥоһуллаллара уонна өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕаны харыстааһын ирдэбиллэрин халбаҥнаабакка тутуһуллуохтааҕа бигэргэммитэ.

Маны таһынан айылҕаны харыстыыр өрөспүүбүлүкэ сокуоннарынан Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтэ көҕүлээбит “ CӨ территориятыгар үлэлиир, айылҕа ресурсаларынан туһанар хампаанньалар социальнай уонна экологическай эппиэтинэстэрин туһунан”, “Ирбэт тоҥу харыстааһын уонна сөптөөхтүк туһаныы туһунан”, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар баар географическай эбийиэктэргэ аат иҥэрии туһунан этии бэрээдэгин көрөр туһунан” сокуоннар буолаллар.

Бу курдук киһи аймах инники дьылҕатын түстүүр биир сүрүн боппуруос – экологияны, тулалыыр эйгэни, айылҕаны харыстааһын сүнньүнэн өрөспүүбүлүкэ парламена сөптөөх үлэни ыытар. Сокуону тутуһууну сэргэ биһиги, нэһилиэнньэ, сүрэхпит сылааһын иҥэрэн айылҕабытын харыстыахтаахпытын умну­муоххайыҥ.

Дьокутаат - айылҕа харыстабылыгар

“Өлүөнэ очуостара” харантыын түмүктэнэрин кэтэһэр

Ил Түмэн дьокутаата, “Өлүө­нэ очуостара” федеральнай таһым­наах национальнай паарка дириэктэрэ Аркадий Семенов:

— “Өлүөнэ очуостара” национальнай паарканы сайыннарыы стратегиятын оҥоруу үлэтэ күүскэ ыытыллыбыта. Ыам ыйыгар Москваттан тустаах экспердэр кэлэннэр паарка туристическай кыаҕын кытары билсиэхтээхтэрэ. Ол эрэн ковид-19 пандемията стратегия докумуона олоххо киириэхтээх болдьоҕун бытаарта. Санатар буоллахпына, “Өлүөнэ очуостара” паарка Арассыыйа 8 бастыҥ национальнай пааркатын истэригэр киирбитэ. Ол кэннэ биһиги паарка тайаан сытар сирин инфраструктуратын сайыннарыы бырайыагын бэлэмнээбиппит. Ол курдук, ити сир 9 нэһилиэнньэлээх пууну хабар, оччотугар бу нэһилиэктэр инфраструктуралара сайдарыгар эмиэ эрэл баара. Билиҥҥитэ бу үлэбит харантыынтан сылтаан тохтоон турар. “Өлүөнэ очуостара” паарка кулун тутар 15 күнүттэн үлэлээбэккэ турар. Быйыл саас 1000-тан тахса эрэ киһи баттаһа сылдьыбыта. Былырыын баччаларга 11,5 тыһ. киһи паарканы көрөн астынан барбыта. Паарка дьаһалтата дьиэтиттэн олорон үлэлиир, инспектордар пааркаҕа тиийэн үлэлии сылдьаллар. Итиэннэ кэккэ кыһалҕалаах боппуруостарынан бөрө мэнээктээһинэ буолар. Туйахтаах кыыллары кырган эрэллэр. Бу кыһалҕаны өрөспүүбүлүкэбит атын айылҕа пааркалара эмиэ билэн эрэллэр. Бөрөлөрү уодьуганныырга үп көрүллүөн наада. Маны таһынан, ойуур баһаарын кыһалҕата долгутар. Биһиги былырыын, быйыл баһаар умуруорарга анал оборудованиелары атыыласпыппыт. Мин саныахпар, наука үлэһиттэрин ойуур баһаарын сэрэтии үлэтигэр тардыахха наада. Холобур, хара тыаҕа баһаар үксүн чаҕылҕантан тахсар. Паарка хара тыатыгар анал вышка туруортуохха наада. Дьокутаат быһыытынан бу этиилэрбин киллэрбитим.