Общество

Билигин иккис кылааска үөрэтиллэр «Тулалыыр эйгэ» диэн биридимиэккэ туттуллар оробуочай тэтэрээккэ айылҕаны кэтээн көрүүгэ бэрт кыра миэстэ анаммыт, онон  айылҕаны утумнаахтык кэтээн көрүү суох.    

 Сиэн сэргээбититтэн сиэттэрэн

Дьэ, ити иһин, Дьокуускай куорат олохтоохторо, географ идэлээх Маргарита уонна Александр Герасимовтар күн-дьыл туругун бэлиэтиир күннүгү бастаан сиэннэригэр анаан оҥорбуттар. Уолчаан ону олус сөбүлээбит, ол иһин эбэлээх эһэтэ күннүгү киэҥ эйгэҕэ таһаарарга быһаарыммыттар.

Ити курдук, 2016 сыллаахха күн-дьыл туругун бэлиэтиир, бэрт тупсаҕай оҥоһуулаах, сахалыы уонна нууччалыы тылларынан оҥоһуллубут күннүк баар буолбут.

– Быйыл биһиги күнү-дьылы кэтээн көрөр күннүгү ахсыс төгүлүн таһаардыбыт, – диир Александр Августович. -- Бу үлэбит икки сүрүн соруктаах. Бастакы сорукпут – оҕоҕо тулалыыр эйгэҕэ интэриэһи үөскэтии. Айылҕаны, тулалыыр эйгэни, күн-дьыл туругун кэтээн көрүү олус интэриэһинэй, итиэннэ алын кылаас оҕотугар чинчийэр, айар үйэ аартыгын арыйар дьарык буолар. Учууталларын, төрөппүттэрин кытары маннык күннүгү күннэтэ толорор оҕо айылҕа араас көстүүлэрин, күн-дьыл туругун кэтээн көрөн, чахчылары хомуйар, тэҥниир, ырытар, түмүктэри оҥорор үөрүйэхтэри иҥэринэр, толкуйдуур дьоҕура сайдар, итиэннэ болҕомтолоох, тэрээһиннээх, дьаныардаах буоларга, бириэмэни аттаран туһанарга үөрэнэр.

Иккис сорукпут – нэһилиэктэринэн, улуустарынан күн-дьыл уларыйыытын кэтээн көрөн, күннээҕи олоххо туһаныы. Өрөспүүбүлүкэ бары улуустарын нэһилиэктэриттэн күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэри түмэммит, бассаапка бөлөх тэриннибит. Араас улуустарга, нэһилиэктэргэ күн-дьыл хаамыытын кэтээн көрөн, кини уларыйыытын быһаарар табыгастаах. Ол курдук, Бүлүү сүнньүн улуустарга сөҥүү түһүүтүн хаамыытын кэтээн олорон, тыал хайысхатынан хайа диэки салалларынан сирдэтэн, ханна, хайдах күн-дьыл буолуоҕун билиллэр. Хас биирдии нэһилиэккэ күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэр баар буоллахтарына, улуустарынан уонна нэһилиэктэринэн хайдах күн-дьыл буолуоҕун билэргэ олус табыгастаах буолуоҕа. Арай, Интэриниэт сибээс сорох нэһилиэктэргэ мөлтөҕө үлэни атахтыыр.

Айылҕа уларыйыыта

--Кэнники кэмҥэ айылҕабыт биллэ уларыйда. Онон мындыр өбүгэлэрбит урут олохторун-дьаһахтарын халандаар ыйынан буолбакка, халлаан ыйын хаамыытынан сирдэтинэр эрдэхтэринэ оҥорон хаалларбыт билгэлэрэ билигин сөп түбэспэт буолуута баар суол.

Таҥара күннэринэн билгэлээһини күнү-дьылы билгэлээһиҥҥэ туттуу тутах эбит. Дьиҥинэн, таҥара күннэринэн билгэлээһиннэр нуучча омук уутуйан олорбут сиригэр, киин Арассыыйаҕа, сөп түбэһиннэрэн оҥоһулуннахтара. Онно уонна Саха Сиригэр килиимэт үөскүүр төрүөттэрэ букатын атын. Холобур, Арассыыйа Европатааҕы чааһыгар Атлантическай акыйаан сабыдыала улахан буолан, сөҥүүнү арҕааттан түһэр тыал аҕалар, оттон биһиэхэ сөҥүүнү үксүн илинтэн уонна соҕурууттан түһэр тыал аҕалар. Өйдөөн көрдөххө, таҥара күннэринэн билгэлэргэ хайдах күн-дьыл буолара тыал хайысхатынан, сөҥүү түһүүтүнэн быһаарыллар элбэх билгэлэр бааллар.

Аныгы ньыманы туһанан

-- Онон 2023 сыллаах күннүк таҕыста. Манна күн-дьыл туругун, салгын температуратын, тыал хайысхатын, салгын баттааһынын уонна сөҥүү түһүүтүн күннэтэ кэтээн, ону таһынан бэлиэ күннэринэн (бастакы тураах кэлиитэ, маҥнайгы ньургуһун тахсыыта, о.д.а.) сыл устата толоруллар.

Күннүк биир сирэйэ күнү-дьылы кэтээн көрөр сулууспаларга ананна. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн төһө метео-ыстаансыйа уонна ханнык улууска баара каартаҕа ыйылынна. Муннукка баар штрих-коду сканердаан, суотабай төлөпүөн көмөтүнэн Саха Сиринээҕи Гидрометеосулууспа саайтыгар киирэн, улуустарынан хомуллубут чахчылары көрөҕүн. Бу ньыма киһи бэйэтэ хомуйбут чахчытын тустаах улууһун көрдөрүүтүн кытары тэҥнииригэр (оннооҕор биир бөһүөлэк иһигэр көрдөрүү тус-туһунан), ыаллыы улуустар чахчыларын билсэригэр уонна онон сирдэтэн билгэлээһиннэри оҥороругар табыгастаах.

Ый хаамыытынан

--Сир аргыһа, ый, дьайыытыттан акыйаан уута түллэр уонна уостар. Оттон киһи организмын 70 %-а ууттан турар буолан, ол киһи туругар эмиэ сабыдыаллыыр. Ити иһин ый үүнэр кэмэ араас тэрээһиннэри оҥорорго, кэпсэтиилэри ыытарга, эмтэнэргэ, оттон ый эргэтэ саҕаламмыты ситэрэргэ ордук табыгастаах эбит.

Ый халандаарын оҕуруотчуттар ордук туһаналлар. Үгүстэн биири санаттахха, ый үүнэр кэмигэр сиэмэни буорга баттыыр, ый бүтүүтүгэр төрдүгэр астаахтары олордор идэлээхтэр. Ый сири тула 29,5 күн устатыгар эргийэр, итиэннэ зодиак бары бэлиэлэринэн ааһар. Дьэ, ити иһин күннүккэ ый хаамыытын уонна зодиак бэлиэлэрин кытары алтыһыытын киллэрдибит.

Айылҕа тэтиминэн

--Быйылгы күннүк сүрүн уратытынан, күнү-дьылы кэтээн көрүүнү таһынан, киһи бэйэтин доруобуйатын туругун, биологическай тэтимин бэлиэтэнэр, хонтуруолланар кыаҕы биэрэрэ буолар.                      
Киһи олоҕо сууккатааҕы, ыйдааҕы уонна сыллааҕы биологическай тэтиминэн салайыллар. Дьыл кэминэн, күн-дьыл туругунан кини доруобуйата, настарыанньата эмиэ уларыйар. Холобур, сыыһа аһаатахха, утуйар эрэсиим кэһилиннэҕинэ, о.д.а. биологическай тэтим кэһиллиэн сөп. Ол доруобуйаҕа охсор: ис уорган үлэтэ мөлтүүр, төбө ыалдьар, сэниэ суох буолар, туохтан эрэ тэһииркиир, ыксыыр-ыгылыйар санаа үөскүүр.               

XIX үйэҕэ диэри дьон сүрүннээн аһаҕас салгыҥҥа сылдьан үлэлииллэрэ-хамсыыллара, олохторо-дьаһахтара күн сырдыгынан сирдэтиллэрэ, судургутук эттэххэ, күнү кытары тэҥҥэ туран үлэлииллэрэ-хамсыыллара. Күн киирдэҕинэ – сынньаналлара, утуйаллара. Оттон билигин үгүс киһи дьиэ иһигэр олорон үөрэнэр-үлэлиир, түүнүн-күнүһүн араарбат туруктанна. Оннук дьон биологическай тэтимнэрэ кэһиллэн, эттэрэ-сииннэрэ күн сырдыгар олус наадыйан, доруобуйалара айгырыыра, стресстиирэ баар суол.                         

Күннүккэ биологическай тэтими хайдах бэлиэтиибитий? Хас күн ахсын бэйэбит турукпутун, настарыанньабытын, төһө сэниэлээхпитин анал табылыыссаҕа бэлиэтээн иһэбит, оччотугар биологическай тэтиммит нэдиэлэтээҕи, ыйдааҕы, итиэннэ түмүгэр сыллааҕы көрдөрүүтэ тахсан кэлиэҕэ. Табылыыссаны түһүмэхтэринэн түмүктүүбүт, итиэннэ чахчыларбытын ый халандаарыгар, дьыл түөрт кэмнэринэн тэҥниибит. Бу чахчыларга тирэҕирэн (хас да сыллаах чахчы баара өссө ордук), бэйэбит биологическай тэтиммитин быһаарабыт: ый ханнык фазатыгар (үүнэр, туолар, уостар кэмигэр), дьыл ханнык кэмигэр (күһүн, кыһын, саас, сайын) чэгиэн-чэбдик сылдьар, сэниэбит күүһүрэр биитэр эстэр, сылаабайдыыр эбиппитий? Нэдиэлэ ханнык күнүгэр ордук көхтөөх биитэр көһүүн эбиппитий?

                      
Киһи биологическай тэтимэ бэйэтин айылҕатыгар сөп түбэһэр түбэлтэтигэр, доруобуйатын туруга этэҥҥэ буолар, таһаарыылаахтык үлэлиир-хамсыыр.  Күннүккэ араас саайтар, месседжердэр куйаар-кодтара баар, онно киирэн биологическай тэтим туһунан чахчылары хасыһан көрүөххэ сөп. Билигин бэйэ туругун хонтуруолланар наада. Айылҕаны кытары дьүөрэлэһэн, кини тэтимин тутуһан сылдьар, салгыҥҥа дьаарбайар, эти-сиини эрчийэр, сэрээккэлиир киһи кута-сүрэ чөл, доруобуйата чэгиэн-чэбдик буоларын умнумуохха. Ону учууталлар, төрөппүттэр оҕолорго быһааран биэриэхтээхтэр, кинилэри доруобуйа туругун хонтуруолланарга үөрэтиэхтээхтэр.

Раиса СИБИРЯКОВА