Уопсастыба

Мунньахха Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев, Арассыыйа Федерациятын сенатора, Хоту, Сибиир уонна Уһук Илин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциацияларын Бэрэсидьиэнэ Григорий Ледков, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Андрей Кривошапкин кытыннылар.

Үлэ ыыра кэҥээтэ

Ил Түмэн төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьокутааттарын ассамблеятын (салгыы Ассамблея) салайааччыта Елена Голомарева 2018-2023 сс. ыытыллыбыт үлэни отчуоттаата. Хотугу норуоттар дьокутааттарын үлэтин биир тиһиккэ киллэрбит Ассамблея судаарыстыбаннай былаас уорганнарын, араас биэдэмистибэлэри, Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын, уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытары ыкса үлэлиир, Бүтүн Арассыыйа уонна аан дойду таһымнарыгар тахсыбыт. Ассамблея төрдүс мунньаҕар (2020 с.) Госдума, Федерация Сэбиэтин дьокутааттара, 10 эрэгийиэн уонна Норвегия, Канада, Финляндия бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттар.

– Итинэн биһиги Ассамблея тэриллиитэ гражданскай уопсастыбаны тутууга уонна Арассыыйа норуоттарын сомоҕолоһууларын күүһүрдүүгэ улахан хардыы буоларын аан дойдуга көрдөрбүппүт. Уопсастыбаннай хамсааһын лиидэрдэрэ Ил Түмэн төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарын сокуон өттүнэн араҥаччылааһыҥҥа судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын кытары бииргэ үлэлиир табыгастаах ырычааҕы тэрийбитин билиммиттэрэ, -- диэн бэлиэтээтэ дакылаатчыт.

Боччумнаах ситиһии быһыытынан Бэрэсидьиэн ыйааҕынан Арассыыйа Аартыкатааҕы түбэтигэр (зонатыгар) аҕыс улуус эбии киллэриллэн, 13 хотугу улуус Аартыкаҕа көрүллэр чэпчэтиинэн туһанар буолбуттара, Арассыыйа Аартыкатааҕы түбэтин сайыннарар Стратегия ылыллыбыта ыйылынна. Бу Стратегия чэрчитинэн Аартыкаҕа үбү-харчыны тардыыга, үлэни-хамнаһы тэрийиигэ, саҥа үлэ миэстэтин таһаарыыга туһуламмыт социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы судаарыстыбаннай бырагырааммата оҥоһуллубут. «Аартыка оҕолоро» хос бырагыраамаҕа төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах 15 норуот тылынан оскуолаҕа үөрэнэр кинигэни таһаарыы, төрүт дьарыктарын тутуһа сылдьар көс олохтоох ыаллар оҕолорун иитии-үөрэтии тиһигин өйөөһүн, доруобуйатын чэбдигирдиини тэрийии уо.д.а. киллэриллибиттэр.

Элбэх этии ылылынна

Сүҥкэн үлэ федеральнай сокуоннарга көннөрүүлэри киллэриигэ ыытыллыбыт. «РФ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын быраабын мэктиэлээһин туһунан» федеральнай сокуоҥҥа төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кэрискэлэригэр киирэр дьону учуоттуур бэрээдэги олохтуурга оҥоһуллубут этиини Госдума өйөөбүт. Ол түмүгэр хотугу омуктар бэйэлэрин бырааптарын туһаналларыгар итиэннэ табаһыттар, булчуттар, балыксыттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр айылҕа ресурсаларын туһаналларын араас балакыыта атахтыыра бохсуллубут.

«РФ Аартыкатааҕы түбэтигэр урбаан үлэтин-хамнаһын өйүүр туһунан» 2020 с. ылылыбыт федеральнай сокуоҥҥа Ил Түмэн этиитэ үксэ кэриэтэ ылыллыбыт. Онон өрөспүүбүлүкэ интэриэһэ салайар хампаанньалартан араҥаччыламмыт. Иккиһинэн, резиденнэри хонтуруоллуур уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ кыттыһар Аартыкатааҕы уопсастыбаннай сэбиэт туһунан ыстатыйа киллэриллэн, Ассамблея бэрэстэбиитэллэрэ Аартыкаҕа үлэлиир хампаанньалары хонтуруоллуур кыахтаммыттар. Үсүһүнэн, нолуоктарга чэпчэтиини оҥорор этии өйөнөн, Аартыка зонатын резиденин ыстаатыһын ылар урбаанньыт хапыталынай үбү угар харчыта аччатыллыбыт (10 мөл. солк. харчыттан 1 мөл. солк түһэриллибит). Бу көннөрүүгэ тирэҕирэн, билигин Аартыка түбэтигэр үлэлиир резиденнэри, ол иһигэр таба иитиитинэн, балыктааһынан, булдунан уонна сир аһынан дьарыктанар кыра уонна дьоҕус урбаан тэрилтэлэрин, регистрациялааһын ыытыллар. Күн бүгүн 16 резидент регистрацияламмыт, кинилэр 17 бырайыактаах, 658 саҥа үлэ миэстэтин таһаарар былааннаах эбиттэр.

Бу сокуоҥҥа өссө Аартыка түбэтигэр үгэс буолбут хаһаайыстыбаннай үлэнэн дьарыктанар төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттары өйөөһүн дьаһалларын туһунан анал бас киллэриллибит. Онно олоҕуран оҥоһуллубут Аартыка социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматын чэрчитинэн, 2022-2023 сс. 320 мөл. солк. көрүллүбүт. Бу харчыттан өрөспүүбүлүкэ таба ииттэр, балыктыыр хаһаайыстыбалара материальнай-тиэхиньиичэскэй базаны хаҥатыыга кэнники икки сылга хаһан ылбатах үгүөрү көмөлөрүн ылбыттар. Дойду салалтата кэнники сылларга нуормаламмыт быраап аакталарын бырайыактарын ылыан иннинэ эрэгийиэннэри уонна Хоту, Сибиир уонна Уһук Илин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын уопсастыбаннай хамсааһынын бэрэстэбиитэллэрин кытары дьүүллэһэр, кинилэр санааларын истэр үтүө үгэһи олохтообут.

– Ассамблея тэриллэн үлэлээбит биэс сылын устата балачча боппуруос быһаарылынна, биһигини мэлдьи өйүүрүн иһин Хоту, Сибиир уонна Уһук Илин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциацияларын Бэрэсидьиэнэ, сенатор Григорий Ледковка махтанабыт. Иннибитигэр эмиэ элбэх үлэ турар. Билигин үс сүрүн балаһыанньаны туруорса сылдьабыт: сир баайын хостуур хампаанньалар үлэлиир субъектарын, тустаах муниципальнай тэриллиилэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар булгуччу кытталларын; төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр туох эмит үлэ ыытыллара былааннанаҕына, онно хайаан да этнологическай эспэртиисэни ыытары итиэннэ олохтоохтор бырааптарын мэктиэлиири, – диэтэ түмүгэр Ассамблея бэрэссэдээтэлэ.

Елена Голомарева хаттаан талылынна!

Дакылааты дьүүллэһиигэ тыл эппит Ассамблея чилиэннэрэ ыытыллыбыт үлэни сөптөөҕүнэн сыаналаатылар.

– Ассамблея төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарын сокуон өттүнэн араҥаччылаһыҥҥа бары күүһүн-уоҕун ууран, таһаарыылаахтык үлэлиир. Арассыыйа Федерациятын үрдүнэн, аан дойдуга даҕаны Саха Өрөспүүбүлүкэтин курдук биһиги норуоттарбытыгар ахсаабат кыһамньытын уурар эрэгийиэн суох. Бу биһиги барыбыт кыайыыбыт, – диэтэ эбээн норуодунай суруйааччыта, Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Андрей Кривошапкин.

Дэлэгээттэр биир санаанан Елена Голомареваны Ассамблея бэрэссэдээтэлинэн хаттаан таллылар. Кини солбуйааччытынан Дьааҥы улууһуттан норуот дьокутаата, Ил Түмэн Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар сис кэмитиэтин чилиэнэ Сергей Сивцев, эппиэттиир сэкирэтээринэн Эдьигээн национальнай улууһун сугулаанын дьокутаата Лидия Атласова талылыннылар.

Үгүһү этэр сыыппаралар

Аартыканы сайыннарыы уонна Хотугу норуоттар дьыалаларын миниистирэ Владимир Черноградскай биэдэмистибэ чэрчитинэн ыытыллар үлэни сырдатта. 2021 с. нэһилиэнньэ биэрэпиһэ көрдөрбүтүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар ахсааннара 2010 с. тэҥнээтэххэ, 5 %-ынан эбиллибит, 41 933 киһи буолбут. Ол иһигэр, 24 334 эбэҥки, 13 333 эбээн, 2 147 долгаан, 1 510 юкагир, 709 чукча баар эбит.

Хотугу омуктар 21 улуус 70 нэһилиэнньэлээх пуунугар түөлбэлээн олороллор, үгэс буолбут дьарыктарын сайыннараллар. Өссө 1990-с сс. сир боппуруоһун быһаартарыыга улахан үлэ ыытыллан, хотугу омуктар табаны иитиигэ уо.д.а. туһанар сирдэрин бэйэлэригэр сыһыартарбыттара, ол түмүгэр олохтоох суолталаах, төрүт дьарыкка туһаныллар 63 территория (ТТП) докумуоннаммыт: 9 улуустар, 50 нэһилиэктэр, 4 аҕа ууһун общиналарын сирдэригэр. ТПП-лар уопсай иэннэрэ өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 53 %-ын ылаллар. «Уһук Илиҥҥи гектар» туһунан сокуоҥҥа хабыллыбаттар.

Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар сирдэрин-уоттарын араҥаччылыыр аналынан оҥоһуллубут этнологическай эспэртиисэ туһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон 2010 с. үлэлиир. Даҕатан эттэххэ, маннык сокуон атын эрэгийиэннэргэ суох. Бу кэм устатыгар 48 этнологическай эспэртиисэ ыытыллан, 47-тин түмүгэ этэҥҥэ буолбут. Биир эспэртиисэ мөлтөх туруктааҕа быһаарыллан, 1 млрд солк суумалаах хоромньу таһаарыллыбыта ааҕыллыбыт.

«Саха сирин Аартыкатааҕы түбэтин уонна төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар 2020-2024 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, ыстаадаҕа ыччат үлэлиирин көҕүлүүр «Эдэр табаһыт» бырайыагынан эдэр табаһыттар дьиэ-уот тутталларыгар көмө көрүллэр. Оҕолор доруобуйаларын туругун чэбдигирдэргэ «Аартыка оҕолоро», учууталлары олохсутан үлэлэтэргэ «Аартыка учуутала» бырайыактар үлэлииллэр.

Кытыын кыһалҕалар

Тыл этиитигэр элбэх киһи кытынна. Кэнники сылларга ордук тэтимирбит сир баайын хостооһун, туһаҕа таһаарыы үлэтэ ТПП-лары эмиэ таарыйар.

Юкагир норуотун чаҕылхай уола Вячеслав Шадрин этнология эспэртиисэтин ыытарга хонтуруол бары көрүҥүн араас таһымынан күүһүрдэр наадатын эттэ. Онуоха улахан оруолу уопсастыбаннай түмсүүлэр ылыахтаахтар, үлэлии кэлэр тэрилтэ (хампаанньа, артыал...) бырайыагын хамыыһыйаҕа туттарыан иннинэ уопсастыбаннай истиигэ киллэриэхтээх, докумуонугар олохтоох миниципалитет уонна аҕа ууһун общинатын сөбүлэһиилэрэ баар буолуохтаах диэтэ. Кинини ситэрэн, Өлүөхүмэттэн онлайн-киэбинэн кыттыбыт Алексей Максимов этнология эспэртиисэтин сорох бырамыысаланнай тэрилтэлэр билиниэхтэрин баҕарбаттарын бэлиэтээтэ. Сир Кодексыгар ТПП туһунан этиллэр ыстатыйа сотуллан турар, ону сөргүтэргэ федеральнай киини кытары үлэлэһиэххэ диэтэ. Бу этиини Карелияттан онлайн киэбинэн кыттыбыт Наталья Севакова өйөөтө. Кинилэр 2019 с. олохтоох суолталаах ТПП-лары тэрийбиттэр эрээри, олору Росреестрга регистрациялатар кыахтара суох эбит.

Анаабыр национальнай (долган) улууһугар «АЛРОСА» уонна «Анаабыр алмаастара» хампаанньалар улуус дьаһалтатын кытары бииргэ үлэлииллэрин, социальнай эбийиэктэри тутарга көмөлөһөллөрүн туһунан Сааскылаах баһылыга Алексей Николаев кэпсээтэ. Билигин убаҕас уматыктан удамыр сыаналаах оттукка көһөр ирдэнэринэн, Сааскылаахха дьоҕус кыамталаах аатам ыстаансыйатын туруорарга эттэ, 2027 с. Сааскылаах нэһилиэгин 100 сыла бэлиэтэнэр эбит.

Алдан улууһун Хатыыстыыр нэһилиэгин баһылыга Дьулустаан Сидоров бырамыысаланнай тэрилтэлэр алдьаппыт сирдэрин чөлүгэр түһэрэр туһунан сокуону тутуһалларын, олохтоох дьаһалталары кытары сөбүлэһии түһэрсэн үлэлииллэрин, социальнай эбэһээтэлистибэни ылыналларын кытаанахтык ирдиэххэ диэтэ.

– Саха сирин соҕурууҥҥу түбэтигэр бырамыысаланнас күүскэ өтөн киирэн, таба мэччирэҥэ уонна бултуур сир аҕыйаан, табаһыттар, булчуттар тыыннаах эрэ буолар туһугар мөхсөллөр. Оттон прокуратура, булт, балык иниспиэксийэлэрэ уо.д.а. уорганнар тутары-хабары, ыстарааптыыры эрэ сатыыллар, нэһилиэнньэҕэ сокуон туһунан сырдатар үлэни ыыппаттар, – диэбитин Ассамблея чилиэннэрэ дохсун ытыс тыаһынан биһирииллэрин биллэрдилэр.

Даҕатан эттэххэ, Дьулустаан Сидоров хотугу омуктарга саҥа төрөөбүт оҕону ГТАС-ка регистрациялатарга оҕо аатын уонна аҕатын аатын төрүт үгэскэ сөп түбэһиннэрэн биэрэри көҥүллүүр туһунан 2022 с. бигэргэммит сокуону көҕүлээн оҥотторбут дьонтон биирдэстэрэ буолар.

Кэбээйи улуустааҕы Мунньаҕын дьокутаата Таисия Кейметинова хас да боппуруоһу көтөхтө. «Сэбээн» муниципальнай-унитарнай тэрилтэни Ламыҥха национальнай нэһилиэгин бас билиитигэр биэрэргэ, оҕо саадын уонна врачебнай амбулатория тутууларын суһалсытарга, ардах түстэр эрэ халаанныыр үрэх кытылын бөҕөргөтөр үлэни ыытарга эттэ. Кэбээйи улууһа Аартыка түбэтигэр киирсибэт буолан, Сэбээн Күөл олохтоохторо Аартыканы сайыннарыыга уонна төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарга анаммыт бырагыраамаларга хапсар кыахтара суоҕун болҕомтоҕо ыларга көрдөстө.

Үлэбит салҕанар

Арассыыйа Федерациятын сенатора, Хоту, Сибиир уонна Уһук Илин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциацияларын Бэрэсидьиэнэ Григорий Ледков эрэгийиэннэргэ барыларыгар баар сытыы боппуруостары быһаарыыга Ил Түмэн улуустар уонна нэһилиэктэр докутааттарын кытары бииргэ сүбэлэһэн үлэлиирин бэркэ кэрэхсээн көрдө-иһиттэ. Түмүгэр маннык эттэ:

– Эһиги үлэҕитин биһиги атыттарга мэлдьи холобур оҥостон кэпсиибит, кэпсиэхпит даҕаны. Эрэгийиэн Парламенын иһинэн Төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьокутааттарын ассамблеята бу эһиэхэ уонна Ханты-Манси аптаныамынай уокуругар эрэ баар. Атын эрэгийиэннэр кыайан турууласпакка сылдьаллар. 1990-с сс. ылыллыбыт тирэх сокуоннар билигин да үлэлииллэр, ол эрээри, үгүс ыстатыйалара суохтар, ону федеральнай таһымынан сокуону оҥорооччулар билэллэр. Сокуоннарга саҥа киирбит уларыйыылартан холобурдаатахха, биһиги төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар биэнсийэҕэ тахсар саастара уларытыллыбатын ситиспиппит. Ити гынан баран, билиҥҥитэ эрэгийиэн эрэ барыта ити кэрискэҕэ киллэриллэ илик, кэрискэҕэ киллэриллибит эрэгийиэннэр олохтоохторо чэпчэтиилээх биэнсийэҕэ болдьоҕун иннинэ тахсар кыахтаннылар. Карелия төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарын, вепстэри, чэпчэтиинэн туһанар быраптаахтар кэрискэлэригэр киллэртэрээри элбэх түбүгү көрсүбүппүт. Бу хайысханан үлэлээбипит 5 сыл буолла, салгыы үлэлии сылдьабыт, – диэтэ сенатор.

* * *

Киирбит этиилэринэн Быһаарыы ылылынна. Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев уонна Арассыыйа Федерациятын Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциацияларын Бэрэсидьиэнэ Григорий Ледков бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэһиини түһэристилэр.

Хаартыскаҕа Владимир Кононов (Ил Түмэн) түһэриилэрэ