Уопсастыба

Долгутуулаах «супер-сокуон»

– Икки үйэ алтыһар кирбиитигэр биэнсийэ саҥа тиһигэ киирбитэ, ол кэнниттэн «супер-сокуон» диэн сүрэхтэммит реформа буолбута. Биэнсийэлээхтэр долгуйбуттара, баартыйалар өттүлэриттэн күөртээһин да баара. Мин Биэнсийэ пуондатын салайааччы уонна норуот дьокутаата буоламмын, быһаара сатааччы быһыытынан элбэх мунньахха, көрсүһүүгэ сылдьыбытым. Саҥа сокуон өйдөммөтө элбэҕэ, инньэ гынан Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэр салайааччылара утаралларын биллэрэн, Москубаҕа сурук суруйбуттара. Дьэ түрүлүөн бөҕөтө тахсан, салайааччылары кытары биир-биир кэпсэтэннэр, илии баттааһыннарыттан аккаастаннарбыттара, арай биһиги Бэрэсидьиэммит Вячеслав Штыров эрэ бэйэтин этиилэрин тиһэҕэр диэри туруорсубута.

Сокуон олоххо киллэриллибитэ. Урукку чэпчэтии харчынан бэриллэр буолбута, территориялар уратылара учуоттанан, өйөбүл (ЕДВ) кээмэйэ тус-туһунан уонна бастакы саҕалааһыҥҥа куһаҕана суох курдуга. Өссө тыа сиригэр табыгастаах этэ, онно оптуобус суоҕа уонна чааһынай дьиэҕэ олорооччулар ОДьКХ өҥөтүн төлөөбөт этилэр, онон кыра да буоллар, көмөҕө тиксибит курдук санаммыттара. Оттон куорат олохтоохторо чэпчэтиини уу харчынан ыйга биирдэ ылан бараннар, сырыы ахсын төлүүллэрин ыарырҕаппыттара.

Ким бэтэрээн буолбутай?

ЕДВ-нан сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ, инбэлииттэр уонна үлэ бэтэрээннэрэ туһаналлар. Сэбиэскэй былаас саҕана биир тэрилтэҕэ 20 сыл үлэлээбит киһи биэнсийэҕэ тахсарыгар «үлэ бэтэрээнэ» дэнэрэ, оттон саҥа сокуонунан Арассыыйаттан уордьан, мэтээл эбэтэр Грамота ирдэнэр буолбута. Онон үгүс киһи бу өйөбүлтэн көрө матарга тиийбитэ. Ханна да сырыттахха дьон бу боппуруоһу күүскэ туруорсара, ол иһин, сокуон таһааран, дьон уопсай үлэ ыстааһынан «Үлэ бэтэрээнигэр» тиксэр гына оҥорбуппут. Ол түмүгэр, өр сыл үлэлээбит кырдьаҕастар бу ааты ылан, Арассыыйаттан көрүллэр ЕДВ-га тэҥ кээмэйдээх өрөспүүбүлүкэтээҕи ЕДВ-нан туһанар кыахтаммыттара. Бу өйөбүлгэ түөрт оҕолоох ийэлэр эмиэ хабыллыбыттара.

Михаил Николаев: «Төһөнөн аҕыйах ахсааннаахпыт да, соччонон демография боппуруоһугар кыһаллыахтаахпыт: бүгүн төрөөбөтөх оҕолору кэлин көмүһүнэн да, алмааһынан да кутаммыт баар оҥоруохпут суоҕа», – диирэ. Ол иһин, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ социальнай хайысханан үлэҕэ өрүү инники сылдьара, сылдьар даҕаны.

Билигин өрөспүүбүлүкэ таһымнаах үлэ бэтэрээнэ – сүүсчэкэ тыһыынча киһи! ЕДВ харчыта сыл аайы инфляция бырыһыанынан үрдэтиллэн иһиэхтээх этэ да, билигин ОДьКХ өҥөтө олус ыараан, оттон индексация тэтимэ олус кыранан быһыллар буолан, өйөбүл кээмэйэ төрүт дуона суох буолан хаалла.

Ыстааһы чөлүгэр түһэрии

Сопхуостар ыһыллыбыттарын кэнниттэн, үгүс киһи үлэтэ суох туран хаалбыта, кэтэх сүөһүлэрин көрөн-истэн, биир өрөбүлэ суох түбүгүрэн баран, биэнсийэҕэ тахсалларыгар ыстаастара быстан, уустуктары көрсүбүттэрэ. Бу боппуруоһу миэхэ бэйэм быыбардааччыларым, чурапчылар, бастаан туруорсубуттара. Биллэрин курдук, кинилэр 1990-с сс. бааһынайынан-чааһынайынан барбыттара. Оттон атын улуустар эстибит сопхуос чээрэтигэр табаарыстыбалары уо.д.а. тэрийэннэр, үлэһиттэригэр отчуоттары оҥороллоро, ол гынан баран биэнсийэ усунуоһун кыайан төлөөбөккө иэскэ ыйанан олорор этилэр. Дьэ ону сааһылааһыҥҥа балачча үлэ ыытыллыбыта.

Оччотооҕу сокуонунан усунуоһу ким төһөнү төлөөбүтүнэн буолбакка, усунуос төлөммүтүн туһунан чахчы баар эрэ буоллар, ол сылга үлэлээбитинэн ааҕыллара. Ол иһин, Биэнсийэ пуондатын иһинэн оробуочай бөлөҕү тэрийбиппит. Ол бөлөхтөр улуустарынан сылдьаннар, биэнсийэҕэ саҥа тахсыбыт, тахсар уонна тахсыахтаах дьоннор дьыалаларын «көтөҕөн», төлөммөтөх усунуоһу кыра суумманан төлөтөн, ыстаастарын чөлүгэр түһэрбиппит. Нолуок сулууспата утары баран, уонча сыл устата төлөммөтөх нолуогу саптаран, «төлөөтүлэр» диэн отчуоттаабыта. Ол түмүгэр, хас эмит тыһыынчанан киһи толору ыстаастанан, сөптөөх биэнсийэҕэ тахсара ситиһиллибитэ. Бу туһунан, биллэн турар, ханна даҕаны сырдатыллыбатаҕа, тустаахтар соччо иҥэн-тоҥон билбэккэ да хаалбыттара.

2010 с. «валоризация» диэн киирэн, 2000 сылга диэри үлэлээбит ыстааһынан көрөн, биэнсийэ эбиллибитэ. Онно били чөлүгэр түһэриллибит ыстааһынан биэнсийэҕэ тахсыбыт дьоммут эмиэ хабылланнар, биһиги олус үөрбүппүт.

Кэмигэр эрэли үөскэппитэ

Биир күн өрөөбөт эрээри, үлэтэ суох курдук сылгыһыттар биэнсийэҕэ тахсалларыгар эбиискэ буоллун диэн, «Эрэл» судаарыстыбаннайа суох биэнсийэ пуондата тэриллэн, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн харчы угуллара олохтоммута. Онно сылгыһыт 1 тыһ солк уктаҕына, бүддьүөттэн соччо харчы угуллара.

Бу сыалга сыллата 20 мөл солк көрүллэрэ. Онон «Эрэлгэ» хас эмит сүүһүнэн сылгыһыт, кэлин атын идэлээх дьон эмиэ эбиллэннэр, бэрт элбэх тыа сирин олохтоохторо киирбиттэрэ. Хомойуох иһин, кэлин пуонда Москуба дьонугар атыыланан хаалан, үчүгэй хамсааһын тохтотуллубута. Ол эрээри, оччолорго киирбит дьон биэнсийэҕэ тахсалларыгар ол харчыларын эбиллибит сууманан 2012-2013 сс. диэри ылбыттара, туһаммыттара.

Харчыны – киинтэн

Намыһах хамнаска сылдьыбыт уонна үлэлэрин ыстааһа хапсыбат дьон биэнсийэлэрэ адьас кыра этэ. Оччолорго саҥа киирэн эрэр федеральнай сокуоҥҥа тирэҕирэммит, биэнсийэни тиийинэн олоруу алын кээмэйигэр тиэрдэргэ күүскэ киирсибиппит. Федеральнай киин бу араастаһыыны бастаан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн төлүүргэ эппитэ, онуоха биһиги Бэрэсидьиэн уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын салайааччы Юрий Куприяновы кытары Москубаҕа тиийэммит, хас да күннээх улахан мунньахха дакаастаһаммыт, Вячеслав Штыров эмиэ барсыбыта эрээри мунньахха киирсибэккэ, Постпредствоҕа олорон, ыйыы-кэрдии биэрэн, туох диирбитин сүбэлэһэммит, били төлөнүөхтээх 1 млрд солк тахса харчыны федеральнай бүддьүөттэн ылары ситиспиппит!  

Атын эрэгийиэннэр дьокутааттара өрөспүүбүлүкэҕит салалтата эһигини сүрдээҕин да өйүүр диэннэр ордук саныыллара.

БМС харчыта

Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытыгар Доруобуйа харыстабылын уонна социальнай бэлитикэ сис кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэллээбитим. Федеральнай сокуонунан саҥа нормативтар киирэннэр, дьоҕус балыыһалары сарбыйыыттан араҥаччылааһыҥҥа үлэлээбиппит. Москубаҕа тиийэн, Садовай кольцоттан ырааҕы билэ сатаабат дьоҥҥо Саха сирин уратытын кыра оҕоҕо быһаарар курдук, каартаҕа көрдөрө-көрдөрө, дойду Конституциятыгар, геобэлиитикэҕэ тиийэ сигэнэн, илдьиритэн быһаарарбыт, туруорсарбыт.

Доруобуйа харыстыбыла Булгуччулаах медицинскэй страховка (БМС) харчытыттан үбүлэнэр, ону ааҕар методиканы оҥороллоругар формула коэффициенин 1-тэн 3-кэ диэри хаарчахтаах буолуохтаах диэбиттэрэ. Киинтэн чугас, кыараҕас сирдээх-уоттаах, сыана чэпчэки эрэгийиэннэригэр бу 1-тэн үрдээбэт этэ. Биһиги коэффициеммитин ааҕан көрбүппүт, 4-тэн лаппа тахсара, инньэ гынан миллиардынан харчыны ситэ ылбакка олорор эбиппит! Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин экэнэмииһэ Татьяна Антонованы, БМС дириэктэрин солбуйааччы Розалия Семенованы кытары суот бөҕөтүн оҥорбуппут. Ил Түмэҥҥэ хоммот эрэ этибит уонна ыаллыы Камчатка, Хабаровскай, Магадан эрэгийиэннэрин эмиэ кытыннараммыт, 2010 сылтан туруорсубуппут. Дьокутааттаан уурайарбар боппуруос ситэ быһаарыллыбакка, бу дьыаланы Ольга Балабкинаҕа туттарбытым, ону Айсен Николаев 2018 с. Ил Дархан солотугар киирээт, киин сөбүлэҥин ылан, олоххо киллэртэрбитэ! Онон өрөспүүблүлүкэ миллиардынан харчыны эбии ылан, доруобуйа харыстабылыгар, эмчиттэр хамнастарыгар тирэх оҥостор, балыыһалары тутар.