Уопсастыба

Байыаннай архыып докумуоннара кэпсииллэринэн, биирдиилээн кыттыылаахтар да ахтыыларыттан биллэххэ, Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр 1942 с. ыҥырыллыбыт саха уолаттарыттан балачча элбэх киһи 294-с минометнай полкаҕа сылдьан, фашистары утары эрдээхтик кыргыспыттар. Бу полк генерал Михаил Соломатин хамаандалыыр (кэлин генерал Семен Кривошеин буолбута) маҥнайгы механизированнай куорпус састаабыгар киирсэрэ. Мин учууталым Яков Михайлович Зыков дьэ бу 294-с минометнай полка байыаһа этэ. Онон, бүгүн кини туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.

Фроҥҥа

Яков Михайлович 1919 с. олунньуга Мэҥэ Хаҥалас улууһун Алаас Моорук нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Михаил Федорович холкуос тэриллибит бастакы сылларыгар бырабылыанньа бэрэссэдээтэлинэн, кэлин хонуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ, ийэтэ Наталья Самсоновна холкуоска ыанньыксыттаабыта. Яков 1938 с. Майа оскуолатын сэттис кылааһын бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэ киирбитэ. Үөрэҕин 1940 с. бүтэрэн кэлэн, бастаан Маттаҕа, онтон Табаҕаҕа бэтэринээринэн үлэлээбитэ.

1942 с. атырдьах ыйыгар бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа барбыта. Мальта ыстаансыйаҕа тиийэн, балаҕан ыйын саҕаланыытыттан 586 №-дээх байыаннай чаас полковой оскуолатыгар курсаанынан ылыллыбыт. Манна кинини кытары бииргэ ыҥырыллыбыт биир дойдулааҕа Иванов Николайы, Уус Алдан уола Колодезников Михаилы кытары биир отделениеҕа түбэспит. Полковой оскуолаҕа түөрт ый үөрэнэн, младшай сержант званиетын ылан баран, Чита уобалаһын Нерчинскэй куоратыгар саҥа тэриллибит 294-с минометнай полка 6-с батареятыгар миномет наводчигынан анаммыт. Амма уолаттара Михаил Герасимовы, Потап Потаповы уонна Чурапчы уола Василий Пахомовы кытары бииргэ сулууспалаабыттар, аҕыс ый кэриҥэ биир ыал оҕолорун курдук, бииргэ утуйан, бииргэ аһаан, үөрүүлэрин-хомолтолорун тэҥҥэ үллэстэн сылдьыбыттар. 1943 сыл сайыныгар арҕаа фроҥҥа айаннаабыттар. Курскай уобаласка Кулевка диэн дэриэбинэҕэ тиийэн, биир ый кэриҥэ бэлэмнэниини ааспыттар. Ити курдук, инники кирбиигэ чугаһаан испиттэр. Ол туһунан учууталым биһиэхэ маннык кэпсээбитэ:

– Инники кирбиигэ киирэн истэхпит аайы өстөөхтөн саҥа босхоломмут, олоччу умайан хаалбыт дьиэлэрдээх дэриэбинэлэр, окуопаҕа сылбах курдук өлө сытар дьон, үлтүрүйбүт-хампарыйбыт тиэхиньикэ элбэх этэ. Ону көрө-көрө: «Бу үлүгэртэн туох ордуой, биһиги даҕаны маннык буолар дьон буоллахпыт буолуо», – дэсиһэн ааһарбыт. Атырдьах ыйын 3 күнүгэр Белгород куорат адьас чугаһыгар кэлбиппит, хойуу мастаах үрүйэни булан, онно хонордуу оҥостубуппут. Арай, ол сырыттахпытына, өстөөх үс разведчик сөмөлүөтэ кэлэн иккилиитэ эргийэн барбыттара, олортон биирдэстэрин биһиги зенитчиктэрбит ытан түһэрбиттэрэ. Буруолуу-буруолуу сууллан иһэр сөмөлүөттэн икки киһи парашютунан ыстанан, тыа быыһыгар түспүттэрин биһиэттэрэ тутан ылбыттара. Ол кэнниттэн сотору буолаат, өстөөх артиллерия уотунан үрүйэ мастарын үлтү кумалаабыта. Өлүү-сүтүү син баар быһыылааҕа. Сарсыарда эрдэттэн оҥостон, Белгороды ылар иһин кыргыһыыга киирбиппит. Күнү быһа сэриилэһэн, атырдьах ыйын 5 күнүгэр босхолообуппут. Куорат олус алдьаммыт-кээһэммит көрүҥнээҕэ. Биһигини онно өр тохтоппотохторо, салгыы айаннатан испиттэрэ, инньэ гынан, күн аайы аҕыйахтыы биэрэстэ сири иннибит диэки сыҕарыйан, араас элбэх дэриэбинэлэри босхолообуппут.

Харьков куорат таһыгар кэлбиппит. Харьков өстөөхтөн иккиһин босхолонор буолан, ньиэмэстэр күүстээхтик бөҕөргөтүммүт, куораты төрүт биэрбэт мөккүөрдээх этилэр. Биир күн биһиги ытар миинэбит бүтэн, сарсыардаттан кэриэтэ окуопаҕа сытан тахсыбыппыт. Күнүс эбиэт саҕана биир миинэ тиэниилээх массыына муҥ кыраайынан кэлбитэ, ол күн өстөөхтөр суолу туора быһаннар, биир да тырааныспары аһардыбат буолбут этилэр. Ол массыына кэлээтин кытары, хамандыырбыт лейтенант Бубнов массыына таһаҕаһын сүөкүү охсорго бирикээстээбитэ. Массыына сүөкэнэн баран, чугас, умайбыт массыыналар аттыларыгар тохтообута. Сотору буолаат, аһаары олордохпутуна, биир снаряд кэлэн, массыына кэлин куусабын тоҕу түһэн кэбиспитэ. Хамандыырбыт ыга кыыһыран, бэстилиэтин тута сылдьан: «Ким массыынаны манна тохтотто?! Биир да бүтүн мотуора суох хааллыбыт, собуоттаан, ол тыа саҕатыгар илдьэ оҕус», – диэн хаһыытаабытыгар, суоппар: «Есть!» -- диэт собуоттаабыта да, массыына кыайан барбат буолбут этэ. Ол күн биһигини хара сарсыардаттан ытыалааннар, биир да массыыната суох оҥорбуттара, элбэх киһини өлөрбүттэрэ. Сотору буолаат, хамандыыр: «Массыынаны соһон илдьиҥ, окуопаттан тахсыҥ!» -- диэн хаһыытаабытыгар, сүүрэн тиийэн, кыбылла-кыбылла, хаҥас илиибинэн массыына бортатыттан анньыһа турдахпына, кулгааҕым чуҥкунуу, сирим кытар гына түспүтэ. Табыллыбыппын өйдөөн, окуопа баарыгар ыстанан түспүтүм. Биһигини өрүһүйээри хос-хос киирэн, элбэх саллаат табыллыбыта. Ытыалаһыы олус күүстээҕэ, киэһэ борук-сорукка биирдэ уурайбыта. Миигин кэлэн бэрэбээскилээн баран: «Массыына кэлэн илдьиэ, кэтэс», – диэбиттэрэ. Хараҥа буолбутун кэннэ хантан эрэ үс массыына кэлбитэ. Табаарыс уолаттарым Герасимов Михаил уонна Пахомов Василий баар буолбуттара, «өстөөхтөн иэстэһиҥ, сиэхситтэр сиэтилэр» диирим үһү. Ону бэйэм өйдөөбүппүн, кэнники, сэрии кэнниттэн, кэпсээбиттэрэ. Кинилэр миигин массыынаҕа, соломоҕо сытыаран баран, синиэлинэн саппыттара. «Хата, дойдугар тиийиэҥ», — диэбиттэрин өйдүүбүн. Бааһырыым элбэх этэ, олортон саамай улахана – хаҥас харым уҥуоҕун баһын оскуолак үнтү көппүт этэ. Ону Саратов уобалаһыгар баар госпитальга хостоон таһаарбыттара.

Иитэр-үөрэтэр үлэҕэ

Яков Михайлович госпиталга аҕыс ый кэриҥэ эмтэнэн баран, 1944 сыллаахха муус устар бүтүүтүгэр, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээллээх дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Ити сыл сайыныгар Дьокуускайга военруктар куурустарыгар үөрэнэн, Бүтэйдээх оскуолатыгар военругунан үлэтин саҕалаабыта. Дьэ ити кэмтэн кини олоҕун иитэр-үөрэтэр үлэҕэ анаабыта. Бэйэтин билиитин мэлдьи үрдэтэргэ дьулуһар буолан, 1954 с.  Дьокуускайдааҕы педагогическай училищены кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ. Олохтон барыар диэри, ол эбэтэр 1974 с.  диэри, Табаҕа орто оскуолатыгар үтүө суобастаахтык, үгүс оҕоҕо сөбүлэтэн, төрөппүттэргэ ытыктатан үлэлээбитэ. Тустаах үлэтигэр уопсастыбаннай үлэни дьүөрэлээн, кэккэ сылларга табаарыстыы суут бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлээбитэ.

Биһигини 6-8 кылаастарга Яков Михайлович уруһуйга үөрэппитэ. Холкуос пиэрмэтиттэн, сүөһү үлэтиттэн атыны билэ-көрө илик тыа сирин оторой-моторой оҕолоругар ускуустуба тирэх өйдөбүллэрин иҥэрбитэ, кэрэ эйгэтин арыйбыта. Бааһырыытыттан сылтаан, аҥаар илиитэ аанньа туттарбат да буоллар, оскуола көрдөрөн үөрэтэр босуобуйатыгар анаан элбэх уруһуйдары оҥороро, онно биһигини эмиэ көмөлөһүннэрэрэ. Түгэн түбэстэҕинэ сэриигэ сылдьыбытын туһунан син кэпсиир этэ. Ону таһынан бииргэ сулууспалаабыт киһитэ «Зыков диэн буойун өлбүтэ» диэн суруйбутун иһин, тыыннаах хаалбытын быһаараары «Кыымҥа» ахтыы суруйбутун бары аахпыппытын өйдүүбүн.

Иитэр-үөрэтэр үлэҕэ өр сыллаах, үтүө суобастах үлэтэ сиэрдээхтик сыаналанан, учууталбыт барахсан 1969 с. «РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна» аатынан бэлиэтэммитэ, 1970 с. «Үлэҕэ килбиэнин иһин, Ленин төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтээн» мэтээлинэн наҕараадалааммыта.

Яков Михайлович кэргэнэ Евдокия Тимофеевна Борисова оҕо саадыгар эмиэ үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Иллээх-эйэлээх ыал алта оҕону төрөтөн-иитэн, үөрэхтээх үлэһит дьон оҥортоон, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбитэ. Киһи киэн туттуоҕа уолаттара Реворий уонна Иван учуутал үөрэҕин бүтэрэн, иитии-үөрэтии эйгэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.

Хаартыскалар Зыковтар архыыптарыттан ылылыннылар