Уопсастыба

Мэдиссиинэ билимин доктара, кылаабынай быраас О.В. Татаринова салалтатынан үлэлиир Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килиниичэскэй балыыһа «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак иитинэн үгүс үлэни ыытар. Маныаха сүрүн болҕомто ыарыһахтары чөлүгэр түһэриигэ ууруллар. Итиннэ туһаайыллыбыт бырайыактары олоххо киллэрии Владимир Никаноров салайар «Саха Сиринээҕи мэдиссиинэ көмөтүнэн чөлгө түһэрии исписэлиистэрин уопсастыбата» тэрилтэ үлэтин сүнньүнэн ыытыллар.

Чөлгө түһэрии амбулаторията

3 №-дээх ӨКБ иһинэн Мэдиссиинэ көмөтүнэн чөлгө түһэрии амбулаторията үһүс сылын үлэлиир. Толору хааччыллыылаах тоҕус кэбиниэккэ араас мэдиссиинэ исписэлиистэриттэн турар, ыарыһахтары чөлгө түһэрии кэмигэр көрүүгэ уонна өйөөһүҥҥэ биир кэлим сүрүннээх үлэни хааччыйар мультидисциплинарнай хамаанда үлэлиир.

Хамаанданы Владимир Никаноров салайар. Сүрүн медсиэстэрэ Вера Винокурова туруоруллубут соруктары аттаран үлэни сатабыллаахтык тэрийэр, хамаанданы салайыыга уонна хаһаайыстыбаны хааччыйыыга үлэлэһэр. Бырайыактары олоххо киллэриигэ тутаах киһинэн быраас Ирина Разинькова буолар. Кини ыарыһахтары көрөр-истэр, эмтээһини аныыр, докумуоннары толорор. Онтон ырааһы тутарга санитарка Мария Кулаковская олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан үлэлиир.

Мэдиссиинэ көмөтүнэн чөлгө түһэрии сүрүн сыалынан киһи олоҕун хаачыстыбатын тупсарыы буолар. Маныаха, үтүө түмүктэри ыларга ыарыһах уйулҕатын туруга улахан оруоллаах. Владимир Николаевич: «Биһиги үгүс ыарыһахтарбыт эмтэммэт ыарыылаахтар. Кинилэр ыарыыларын ылынан, ону кытта олороллорун, бэйэлэрин арыый да чэпчэкитик сананалларын, дьону кытта алтыһалларын, дьарыктаах буолалларын, үлэлииллэрин ситиһэ сатыыбыт. Ол иһин, үлэбит 60 %-нын психология ылар. Чөлгө түһэрии диэн эмтээһин буолбатах – бу сөп түбэһиннэрэн биэрии (адаптация) буолар. Онон ыарыһах эйгэтин кини тус кыаҕар сөп түбэһиннэрэн оҥорор соруктаахпыт», - диэн быһаарар.

Уйулҕа кэбиниэтигэр мэдиссиинэ уйулҕаһыттара Туйара Кузьмина, Мария Рожина үлэлииллэр. Манна уоскутар сиргэ ыарыһахтар улахан экраҥҥа анал эрчиллиилээх видео-роликтары көрөн, өйгө тутар дьоҕурдарын, болҕомтолорун о.д.а. психическэй туруктарын сайыннараллар. Онтон уйулҕа күүрүүтүн уһулар көрдөрөр-иһитиннэр тиһиккэ (аудио-визуальный комплекс) ыарыһах наушник кэтэн баран муусука истэр. Бу муусукаларга киһи мэйиитин уоскуйууга бырагыраамалыыр тыастар иһиллэллэр. Маннык тыастаах муусуканы 30 мүнүүтэ истии аҕыс чаастаах утуйууга тэҥнэһэр. Онон бу процедураны дьон олус сөбүлүүр. Маны таһынан, уйулҕаны тургутарга сүүстэн тахса араас сорудахтаах көмпүүтэр аппараата баар. Бу тургутуулар киһи сүпсүлгэнин, санаатын тууйуллуутун, о.д.а. уйулҕатыгар кэһиллиилэри быһаараллар. Өссө аппараат тренажер быһыытынан эмиэ туттуллар. Холобура, киһи сорудахтары толорон өйүн эрчийэр.

Эмтиир физкултууранан дьарыктанар хоско инструктор-методистар Дьулустан Владимиров, Феодор Попов илиилэрин-атахтарын кыайан хамсаппат ыарыһахтары биирдиилээн эрчийэллэр. Онтон механотерапия хоһугар тирэнэр-хамсанар аппарааттара эмсэҕэлээбит дьону уонна киин ньиэрбэ тиһигин кытта сибээстээх ыарыылаахтары дьарыктыыллар. Сүһүөх хамсааһынын чөлүгэр түһэрэргэ механотерапия ньымата олус туһалаах. Анал тэриллэр уонна тренажердар дьоҥҥо ыарыыта суох балай эмэ өр физкултууранан дьарыктанарга көмөлөһөллөр.

Онтон физиотерапия сиэстэрэтэ Лариса Федорова физиоэмтээһин бары көрүҥэ (лазер, ультразвук, магнит, итиэннэ 50-тан тахса элэктириичэскэй ток араас көрүҥэ) түмүллүбүт комбаайынынан, итиэннэ стандартнай электрофорезтаах, ультразвуктаах, магнитотерапиялаах аппараатынан ыарыһахтары эмтиир. Урут балыыһаҕа чөлгө түһэрии салаата суох эрдэҕинэ, ыарыһах физиоэмтээһини эрэ ылар кыахтааҕа. Онтон билигин физиоэмтээһин чөлгө түһэрии атын көрүҥнэрин кытта (физиопроцедура, уйулҕа өйөбүлэ, эминэн эмтээһин) тэҥҥэ биир кэлим ыытыллар, ол иһин үлэ үтүө түмүктэрдээх буолар.

Чөлгө түһэрии амбулаториятыгар ыарыһахтар массаас хоһугар саамай сөбүлээн сылдьаллар. Манна массаастыыр медсиэстэрэ Елизавета Васильева уонна медбыраат Владислав Протопопов күҥҥэ холбоон 40 ыарыһаҕы илбийэллэр.

Балыыһа саамай киэҥ хоһун бөлөҕүнэн дьарыктанар саалаҕа уларытан оҥорбуттар. Манна биир бириэмэҕэ түөрт киһи тэҥинэн дьарыктаныан сөп. Владимир Николаевич: «Бырайыакпыт иитинэн биһиги харыстабыллаах чөлгө түһэрии технологияларын туттабыт. Ол иһин, ыарыһахтарбыт чэпчэкитик ылыналларыгар анаан тирэнэр-хамсанар аппарааты (тобугу, өттүгү, курданар биили, моойу, сарыны, илиини) сайыннарыыга эрчиллиилэри көрдөрөр тоҕус видео-роликторы уһулбуппут. Роликтар киһиэхэ эрчиллии түһүмэхтэрин сөпкө уонна бэрээдэгинэн оҥороругар көмөлөһөллөр. Тоҕо диэтэргин, ыарыһахтар үксүгэр эрчиллии хайдах оҥоһулларын умнан кэбиһэллэр. Хас биирдии видео-ролик 20-30 мүнүүтэ усталаах. Ыарыһахтар эрчиллиилэри үтүктэллэр, онтон инструктор сөпкө оҥороллорун хонтуруоллуур уонна көмөлөһөр. Бу ыарыһах дьарыгын хаачыстыбатын тупсарарга уонна инструктор күүһүн, бириэмэтин кэмчилииргэ кыаҕы биэрэр», - диэн билиһиннэрдэ. Саалаҕа анал тутуһардаах, олорорго табыгастаах олбохтоох велоэргометр баар. Маны таһынан, ыарыһах ноҕуруускатын уонна туругун кэтиир бырагыраамалаах сүүрүү суоллара бааллар. Ол эбэтэр, датчиктар ыарыһах тымырын тэбиитин тэтимин көрдөрөллөр уонна кини ноҕуруускатын эбэтэр төттөрүтүн ситэ ноҕуруускаламматын быһаарарга көмөлөһөллөр.

Чөлгө түһэрии аппарааттарын, тренажердарын барытын федеральнай бырагыраама сүнньүнэн ылбыттар. Маны таһынан, Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килиниичэскэй балыыһа «Инсульт кэнниттэн чөлгө түһэриигэ «GameRehab» интерактивнай технология» диэн бырайыага «АЭБ - 30 үтүө дьыала» гранын куонкуруһугар кыайан, «Алмазэргиэнбанк» 100 тыһыынчалаах үбүнэн «Callibri Biofeedback» мобильнай БОС-тренажеры ылары ситиспитэ.

Олох үөрүйэхтэрин иҥэрэр эйгэ

Киһи саамай сэҥээрэ уонна сонурҕуу көрөр кэбиниэтинэн эрчиллэр хос буолар. «Ментальнай уонна хамсаныыларыгар кэһииллиилээх эдэр дьоҥҥо эрчиллэр хос» диэн бырайыак 2024 сыллаах Бэрэсидьиэн граннарын пуондатын иккис куонкуруһун кыайыылааҕынан буолбута. Бу грант доруобуйаларыгар кэһиллиилээх 18-тан 35-гэр диэри саастаах эдэр дьону дьарыктыырга аналлаах ураты эйгэни тэрийэргэ кыаҕы биэрбитэ. Бырайыагы олоххо киллэрэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Доруобуйа харыстабылын, Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэлэрэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килиниичэскэй балыыһа төһүү күүс буолбуттар.

Үлэ сыалынан-соругунан бырайыак кыттааччыларын социальнай адаптацияларын өйөөһүн, уопсастыба олоҕор киллэрии, сатабылларын сайыннарыы, итиэннэ олохторун таһымын үрдэтии буолар. Бырайыак сүнньүнэн эрчийэр хоско мультидисциплинарнай хамаанда исписэлиистэрэ ментальнай уонна хамсаныыларыгар кэһииллиилээх эдэр дьону бэйэни көрүнэргэ, олоҕу-дьаһаҕы дьаһанарга, атын дьону кытта бодоруһарга, алтыһарга, үбү-харчыны туттарга, тас эйгэҕэ сынньалаҥ тэрээһиннэргэ, араас тэрилтэлэргэ сылдьарга үөрэтэллэр уонна дьарыктыыллар.

Эрчийэр хоһу олорор кыбартыыра курдук оҥорбуттар. Манна  куукуна, уопсай саала уонна суунар хос бааллар. Доруобуйаларыгар кэһиллиилээх дьоҥҥо сөп түбэһэр анал миэбэллээх, бытовой тиэхиньикэлээх, аныгы тэриллэрдээх. Эдэр дьон мэдиссиинэ исписэлиистэрин көмөлөрүнэн олохторугар куттала суохтук ас астыырга, дьиэни-уоту хомуйарга, суунарга-тараанарга үөрэнэллэр, бэйэни көрүнүү, олоҕу дьаһаныы сатабылларыгар уһуйуллаллар.

Маныаха, Дьокуускай куоракка аан бастакынан ускуустубаннай өйгө олоҕурбут «Өйдөөх дьиэ» систиэмэтин кыаҕын туһанан, ментальнай уонна хамсаныыларыгар кэһииллиилээх эдэр дьону үөрэтиигэ интерактивнай эйгэ тэриллибит. «Биһиги оҕолорбут «Өйдөөх дьиэ» систиэмэтэ хайдах үлэлиирин аан бастаан манна билсэн бараннар, кэлин ону бэйэлэрин дьиэлэригэр туттуохтара. Бу интерактивнай эйгэ кинилэр олохторун чэпчэтэр уонна куттала суох буолуутун хааччыйар», - диэн бырайыагы олоххо киллэрээччилэр кэпсииллэр.

Манна даҕатан эттэхпинэ, мультидисциплинарнай хамаанда исписэлиистэрэ чөлгө түһэрээччилэрин «оҕолор» диэн ааттыыллар эбит уонна «тоҕо диэтэххэ, ментальнай кэһиллиилээх киһи, баҕардар кини 30 да саастаах буоллун, сайдыытынан 5-6 саастаах оҕоҕо тэҥнээх буолуон сөп» диэн быһаараллар.

Эрчиллэр хоско кинилэр күннэрэ тарбах гимнастикатын, аччыгый моториканы сайыннарар эрчиллиилэри оҥорууттан саҕаланар. Ол кэннэ уйулҕа сиэстэрэлэрэ оҕолору кытта биирдиилээн уонна бөлөҕүнэн дьарыктаналлар. Салгыы оҕолор эмтиир физультуранан эрчиллэллэр уонна массаастаналлар. Онтон ас астаан аһыыллар. Аһаан бүтэн баран айар мастырыскыайга уруһуйдууллар, араас оҥоһуктары оҥороллор. Күн бүтүүтэ бары уопсай саалаҕа мустаннар тугу гыммыттарын, тугу сөбүлээбиттэрин эбэтэр сөбүлээбэтэхтэрин ырытыһаллар уонна аныгыскы күҥҥэ сыал-сорук туруоруналлар.

Мин амбулаторияҕа ыалдьыттыыр кэммэр эрчийэр хоско биир кыыс инструктор-методист салалтатынан кэтилиэт ыһаарылыы турара. Онтон иккис кыыс быһаҕын кичэллээхтик тутан моркуоп кырбыы олороро. Инструктор Дьулустан Владимиров бастакы идэтинэн 4-с разрядтаах повар эбит, онон идэтийбит повар уонна эмчит оҕолору ас астыырга үөрэтэрэ олус тоҕоостоох. Куукуна ментальнай уонна хамсаныыларыгар кэһиллиилээх дьон тутталларыгар-хапталларыгар табыгастаах гына тэриллибит. Ол курдук, остуол ньууругар халтарыйбатын диэн оборордоох (присоскалаах), тутарга табыгастаах тутаахтаах иһиттэрдээхтэр. Ыскаап ааныгар хайдах бэрээдэгинэн иһити сууйары көрдөрөр ойуулар иилиллибиттэр. Аны астыыр астара эмиэ ойуулардаах технологическай хаарталардаахтар. Маннык көрдөрөр-быһаарар ойуулар хос аайы бааллар. Ойуулары көрөн ментальнай кэһиллиилээх дьон ону-маны оҥороллоругар сирдэтинэллэр.

Быраас Ирина Сергеевна: «Биһиэхэ дьарыктанар оҕолор ортолоругар олус элбэх оҕо сатаан саҥарбат, онон көрдөрөр ньыманан үлэлиир тоҕоостоох. Оҕо сүпсүлгэнин уһуллахха быһыыта-майгыта тупсар, ол иһин хайдах быһыыланарын быһаарарга көрдөрөн үөрэтэбит. Маннык ньыманы туһаннахха оҕо түргэнник алтыһыыга туох сатанарын эбэтэр сатамматын өйдүүр, «куһаҕан-үчүгэй» диэн өйдөбүллэргэ үөрэнэр», - диэн кэпсиир.

Оҕолор уочарытынан дьуһуурунайдыыр эбиттэр. Онуоха, ким тугу гыныахтааҕа истиэнэҕэ ыйанан турар дуоскаҕа хаартыска уонна ойуу көмөтүнэн ыйыллыбыт. Дьуһуурунай аһылык кэннэ остуолу, итиэннэ хоһу хомуйар, туттуллубут уопсай иһити сууйар эбээһинстээх. Хас биирдии оҕо аһаабыт тус иһитин бэйэтэ сууйар.

Бэрт киэҥ-куоҥ суунар хоско дуустанар кабинка, таҥас сууйар массыына, өтүүк уонна өтүүктүүргэ туттуллар дуоска, пылесос бааллар. Оҕолор бу тиэхиньикэлэринэн тутта үөрэнэллэр. Сырдык, хараҥа уонна өҥнөөх таҥастары сууйарга анаан өҥнөрүн наардыырга сирдэтэр ойуулар истиэнэҕэ ыйаммыттар. Онтон уопсай саалаҕа оҕолор айар үлэнэн дьарыктанан илиилэринэн араас оҥоһуктары оҥороллор, уруһуйдууллар.

Мультидисциплинарнай хамаанда исписэлиистэрэ ураты болҕомтону эрчиллэр хос эйгэтин курдук ыарыһах дьиэтигэр сөптөөх эйгэни тэрийэллэрин ситиһэр сыалтан, оҕолор төрөппүттэрин уонна чугас дьоннорун чөлгө түһэрии үлэтигэр кыттыһыннарарга уураллар.

«Сыл кэриҥэ үлэлээбит кэммитин кэтээн көрдөххө, оҕолор сайдыыларыгар үтүө түмүктэр бааллар. Төрөппүттэр оҕолорун кыра да ситиһиилэригэр олус үөрэллэр. Холобур, биир төрөппүт этэринэн, дьиэтигэр аһыырыгар дьонун кытта остуолга тэҥҥэ олорон аһаабат оҕото биһиэхэ кэлэн дьарыктаныаҕыттан остуолга олорон тэҥҥэ аһыыр буолбут. Эбэтэр төрөппүттэр оҕолорбут бэйэлэрэ дьаһанан суунар-тараанар буоллулар диэн үөрэллэр», - диэн Ирина Сергеевна ситиһиилэрин үллэстэр. Чахчы да, ыалдьар оҕолор төрөппүт аһары бүөбэйдээһиниттэн арахсаннар, дьиэлэриттэн атын сиргэ кэлэн үгүһү бэйэлэрэ оҥорор уонна сатыыр буолалларын бу бырайыак бигэргэтэр. Маныаха, кинилэри үөрэтэргэ-сайыннарарга сөптөөх усулуобуйалаах эйгэ тэриллиэн наада.

Аны туран, ыалдьар оҕолоох төрөппүт оҕотун быыстала суох куруук көрө-истэ сылдьарыттан эмоциональнай туруга мөлтүүр, эт-сиин да өттүнэн сылайар. Маныаха, кини оҕотун чөлгө түһэрии амбулаториятыгар аҕалан хаалларан баран, үс чаас устата иллэҥ бириэмэтин бэйэтигэр анаан, кыратык эмит сынньанар кыахтанар.

Инники былааннар

«Ментальнай уонна хамсаныыларыгар кэһиллиилээх эдэр дьоҥҥо эрчиллэр хос» бырайыак доруобуйаларыгар хааччахтаах 50 ыччаты хабан быйыл сэтинньи ыйга үлэтин түмүктүөхтээх. Маныаха, бырайыагы олоххо киллэрээччилэр үлэ онон тохтоон хаалбатын, салгыы дириҥэтэн сайыннарар санаалаахтарын эттилэр. «Өссө да араас бырайыактары оҥорон Бэрэсидьиэн гранын куонкуруһугар кыттар баҕалаахпыт. Онтон бу бастакы бырайыакпытынан тэрийбит эрчийэр хоспутун эрготерапевт кэбиниэтигэр кубулутар былааннаахпыт. Хос эйгэтэ бэйэтинэн хаалыаҕа, ол гынан баран, манна доруобуйаларыгар хааччаахтаах дьону эрэ кытта үлэлээбит буоллахпытына, инникитин эрготерапевт кэбиниэтигэр балыыһаҕа эмтэнэр бары ыарыһахтар дьарыктанар буолуохтара.

Маны таһынан, сытар инбэлииттэри көрөр-харайар дьоҥҥо туһаайыллыбыт үөрэтэр бырайыагы олоххо киллэрэри былаанныыбыт. Мэдиссиинэ исписэлиистэрэ сытар ыарыһахтары көрөргө сөптөөх ньымаларга үөрэтиэхтэрэ, көрөөччүлэр сыыһаларын көннөрүөхтэрэ, сатабылларын чочуйуохтара. Биир диагнастаах ыарыһахтар туруктара тус-туһунан буолуон сөп, онон кинилэри көрөр дьону үөрэтии ыарыһах тус уратытыгар олоҕуран ыытыллыаҕа. Инбэлииттэргэ куттала суох олорууну хааччыйар, тус уратыларыгар сөп түбэһэр эйгэни дьиэҕэ тэрийэргэ көмөлөһүөхпүт», - диэн инники былааннары Владимир Николаевич билиһиннэрдэ.

* * *

Мэдиссиинэ көмөтүнэн чөлгө түһэрии амбулаториятын быраастара түбүктээх үлэлэриттэн быыс булан, ыарыһахтарын туһугар араас бырайыактары оҥорон, граннарга киирсэн, үбү-харчыны булан киэҥ далааһыннаах үлэни ыыталларын астына билистим уонна кинилэр дьон олоҕун чэпчэтэр үлэлэрэ өссө да үгүс үтүө түмүктэрдээх буолуоҕар бигэтик эрэнним.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар ааптар түһэриитигэр уонна В. Никаноров архыыбыттан