Уопсастыба

Солокали хайа хапталыгар сытар буолан, Тбилиси субтропическай килиимэттээх. Сайын ортотунан 28°C итии, онуоха эбии барыта таас буолан, олус куйаас буолар эбит. Кыһыннара сылаас, дэҥҥэ 0°C-тан түһэр дэһэллэр, билигин биһиги ыам ыйынааҕы күммүт-дьылбыт курдук. Киинтэн сылытыы диэн суох, аптаныамынай гаас хочуолу эбэтэр электроуотунан үлэлиир сылытары санаа курдук холбууллар. Инньэ гынан, дьиэлэрин иһэ сөрүүн уонна сииктээх курдук.

Куорат аата грузинныы «тбили» («сылаас») диэн тылтан үөскээбит. Үһүйээн этэринэн, V үйэҕэ олорбут Вахтанг I ыраахтааҕы бултуу сылдьан, биир кыырды бааһырдан баран, мохсоҕолунан эккирэтиннэрбит. Кыырт эмтээх уулаах дьүүктэҕэ кэлэн, умсан баран, үтүөрэн хаалбыт. Ону көрөн сөхпүт ыраахтааҕы манна куорат тутарга быһаарбыт. Дьэ итинтэн сиэттэрэн, киин куорат дьарылыгар икки көтөр (кыыртаах мохсоҕол) ойууламмыттар.

Хайа үрдүгэр Грузия Ийэ хотун (Kartlis Deda) 20 миэтэрэ үрдүктээх таас-бетон статуята турар. Национальнай таҥастаах толуу дьахтар уҥа илиитигэр батаһы, хаҥаһыгар көһүйэни туппут: эйэнэн кэлбити кыһыл арыгынан күндүлүүбүн, сэриинэн түспүтү батаһынан көрсөбүн диэбит курдук. Бу статуя 1958 с. маһынан, кэлин таас-бетонунан оҥоһуллубут. Мантан куорат ытыска уурбуттуу көстөр!

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин үс гыммыттан биирэ (1,2 мөл. киһи) Тбилисигэ олорор.

Мөлүйүөн оруоса

Куорат ортотунан Кура өрүс устан ааһар, ону туоруур 11 муоста баар. Киэһэ 6 чаастан халлаан хараҥарар, уулуссалар уонна муосталар араас уотунан тырымнаһа түһэллэр. Саас иһэрэ биллэн, киэһэ уулуссаҕа киһи элбиир, кафелар таһырдьааҥҥы былааһаккаларын үлэлэтэн эрэллэр.

Элбэх этээстээх саҥа дьиэлэр быыстарыгар икки этээстээх былыргы дьиэлэр кыбыллан тураллар. Олор аттыларынан ааһан иһэн: «Бу дьиэлэр худуоһунньук Нико Пиросмани боронсуус ырыаһыта Маргарита де Севры таптаабытын омунугар, болуоссаты мөлүйүөн оруоса сибэккинэн толорбутун көрбүттэрэ буолуо дуо?» -- дии саныыгын.

Куорат иһэ ыраас, сарсыарда 8 чаас саҕана харбыы, бөх контейнердэрин тиэйэ сылдьар буолаллар. «Билигин күөхпүт аҕыйах», – дэстэллэр даҕаны, уулуссалар кытыыларынан күөҕүнэн чэлгийэр декоративнай сэппэрээктэр, офистар олбуордарын тилийэ үүммүт үүнээйи эрэ элбэх.

Хас биирдии бэлииссийэ үлэһитэ кыра видеохаамыраны иилинэ сылдьар, ону дьону кытары алтыһарыгар холбуур. Мөккүөрдээх түбэлтэ таҕыста да, суукка: «Кырасданьыын итинник быһыыламмытыгар, мин маннык дьаһалы ылбытым», – диэн устубут матырыйаалынан бэйэтин кырдьыгын дакаастыыр эбит.

Лари уонна тетри

Атыы-тутуу барыта олохтоох валютанан, ларинан. Арассыыйа солкуобайын, Эмиэрикэ дуолларын уларытар пууннар хардыы аайы бааллар. Куурус күннэтэ халбаҥныыр, биһиги сылдьарбытыгар биир лари 31,5 солкуобайга тэҥнэһэрэ.

Биир лари 100 тетриттэн (кэпиэйкэттэн) турар. 1, 2, 5, 10, 20, 50 тетри, 1 уонна 2 лари номиналлаах манньыаттар бааллар. Кээмэйдэрэ тэҥ буолан, саҥа тиийбит киһи лари манньыаттарыгар тетрини бутуйар. Лари 1, 5, 10, 20, 50, 100 номиналлаах күпүүрэлэрдээх. Сирэй өттүлэригэр култуура-ускуустуба диэйэтэллэрин мэтириэттэрэ, холобур, 1 ларилаах күпүүрэҕэ худуоһунньук Нико Пиросмани, 10 ларига бэйиэт Акакий Церетели, 20 ларига суруналыыс Илья Чавчавадзе мэтириэттэрэ ойууламмыт.

Көс дьаарбай индустар

1990-с сыллартан нуучча тылын оннугар аангылыйа тылын үөрэтиигэ киирэннэр, саастаах эрэ дьоннор нууччалыы билэллэр. Эргиэн кииннэригэр тугу эмит ыйыттахха, эдэр атыыһыттар илиилэрин нэлэҥнэтэн кэбиһэллэр, хата, атыыласпыт табаарыҥ сыаната электроннай экрааҥҥа тахсар буолан абырыыр, сороҕор биир эмит бэтэрээн атыыһыты ыҥыран аҕалан кэпсэтиннэрэллэр.

Ас-таҥас, атын да табаар сыаната наһаа чэпчэкитэ суох, хайдах эрэ киин Арассыыйа киэнигэр хабааттаһар курдук. Элбэхтэн аҕыйах чахчыны аҕаллахха, 2024 сыл төрдүс кыбаарталын чахчытынан, орто хамнас 2056 лари (63736 солк.), биир хостоох, 40 кв миэтэрэ иэннээх саҥа кыбартыыра сыаната 300 тыһыынча лари (9,3 мөл. солк.) эбит.

Индустар элбэхтэрэ соһутар, аангылыйалыы билэллэринэн куоһурданан, харчыны эккирэтэн кэлэр эбиттэр. Сүрүннээн таксига суоппардыыллар, скутерынан аһы дьиэҕэ тиэрдэн биэрэр сулууспаҕа үлэлииллэр, ол эрээри, куораты билбэт уонна суол быраабылатын тутуспат буоланнар, сакааһы хойутаталлар, дэҥи-оһолу таһаараллар дэһэллэр олохтоохтор.

Эт кэмчитийбит дуу?

Маҕаһыыҥҥа сырыттахха, үрүҥ ас, оҕуруот аһа уонна фрукта толору. Сыанатын чэпчэки диэбэккин. Холобур, биир киилэ хортуоппуй 2,9, үүт 5-7, ынах этэ 20-27, сибиинньэ этэ 12-15 лари буолар эбит. Кэмчитэ бэрдиттэн эбитэ дуу, маҕаһыыҥҥа атыыланар фабрикат аҥардаах аска эт буорсуйата кырата сөхтөрөр. Эбиэккэ хинкали ылбыппыт тумата элбэх, этэ кыра этэ, оттон Дьокуускайга кэлэн баран, Грузия куукунатын эрэстэрээниттэн сакаастаан аҕалтарбыт хинкалибыт быдан элбэх эттээҕэ. Эт аҕыйаҕын араас туманан солбуйан, амтанын байытан астыыр быһыылаахтар. Биһиэхэ даҕаны сүөһүбүт-сылгыбыт ахсаана сыллата аҕыйыыра тохтооботоҕуна, күҥҥэ иккитэ (күнүс соркуойдаан, кэтилиэттээн, киэһэ мииннээн) эт сиирбит уурайан, эмиэ араас туманан тупсарынан астаныахпыт турдаҕа...

Сэбиэскэй сойуус састаабыгар эрдэҕинэ, Грузияҕа 1985 с. чахчынан, 3,2 мөл га тыа хаһаайыстыбатын сирэ (800 тыһ га бааһына, 2 мөл га мэччирэҥ), 1,6 мөл ынах сүөһү, 1,2 мөл сибиинньэ, 1,9 мөл коза, бараан баара. Сылга 558,8 тыһ. т чэй, 703 тыһ. т бинэгирээд, 662 тыһ т араас оҕуруот аһа хомуллара. 1991 сыл кэнниттэн сүөһү-ас ахсаана аҕыйаабыт, бааһына иэнэ аччаабыт. Ыстатыыстыка национальнай сулууспата этэринэн, 2024 с. түмүгүнэн 811 тыһ. ынах сүөһү, ол иһигэр 397 тыһ. ыанар ынах, 129 тыһ. сибиинньэ, 8 мөл. дьиэ көтөрө баар, 83 тыһ. т эт, 57 тыһ. т үүт, 653 мөл. сымыыт ылыллыбыт.

«Мцыри» манна айыллыбыт

Грузия былыргы киинэ – б.э. иннинэ V үйэҕэ тутуллубут Мцхета куорат, Тбилиситтэн икки көстөөх сиргэ, Кура уонна Арагви өрүстэр холбоһор сирдэригэр турар. Христианскай итэҕэл киириитэ мантан саҕаламмыт буолан, үс улахан сиэркэп (Джвари храма, Светицховели собора, Самтавро манастыыра) баар. Үһүөннэрин ЮНЕСКО култуура нэһилиэстибэтин пааматынньыгынан биллэрбит.

Самтавро манастыыра IV үйэҕэ Мириан ыраахтааҕы туттарбыт сиэркэбигэр олоҕуран 1820 с. оҥоһуллубут, элбэх тутууларынан ситэриллибит. Иһигэр дьоҕус чочуобунаҕа майгынныыр, араас сибэтиэйдэр ааттарынан сиэркэптэрдээх. Мириан ыраахтааҕы кэргэнэ Нинолыын, Багратионнар, сибэтиэй Гавриил уо.д.а. курдук грузиннар төрүт-уус бас-көс дьонноро көмүллэн сыталлар. (Даҕатан эттэххэ, олохтоохтор тост этэллэригэр ийэлэрин-аҕаларын, чугас аймахтарын кытары ыраахтааҕыларын ааттарын эмиэ ахтар-саныыр эбиттэр).

Хайа очуоһугар турар Джвари храма 585-604 сс. тутуллубут. Бэрт чэлгиэн салгыннаах, чараас куурканан киһи тоҥор, үрдэрэр. Храмтан түһэр суолга сувенир атыылыыр, халыҥ таҥастаах, салгыннаабыт сирэйдээх-харахтаах дьоннор биһиги «Сайсары» ырыынакпыт атыыһыттарыттан улахан уратылара суох курдук.

Экскурсовод этэринэн, XIX үйэҕэ Тбилиси Арассыыйа Кавказка киирэр аартыга эбит. Нуучча улуу суруйааччыта Александр Пушкин 1829 с. Арзрумҥа айаннаан иһэн, Дваль хайа суолугар Александр Грибоедов өлүгүн Ирантан Тбилисигэ аҕалан иһэллэрин көрсүбүт. (Грибоедов Тбилисигэ көмүллэн сытар). Михаил Лермонтов 1837 с. кэлэ сылдьан, бу Джвари храмыгар биир кырдьаҕас манааҕы көрсөн сэһэргэспит, онно олоҕуран «Мцыри» поэманы суруйбут.

Хаартыскаҕа ааптар уонна Туйаара Алексеева түһэриилэрэ