Уопсастыба

Былыр өбүгэлэрбит Бүлүү түбэтин  Сыа Бүлүү диэн ааттыылларыгар, бу Марха өрүс балыга уонна булда, булгуччу ол сыалаах аакка эпсибит буолуохтаах диэн экчи эрэнэн кэбиһиэҕиҥ. Бүгүҥҥү Марха уута, балыга, киһитэ-сүөһүтэ сүһүрбүт бэрт хобдох дойду. Айылҕа хотоку киһи алдьатарын-кээһэтэрин, араастаан быртаҕырдарын тулуйар да тулуйар. Бэйэтин көмүскэнэн оһоруна сатыыр мөккүөрдээх. Дьон-сэргэ биир итинник туруулаһар. Төрөөбүт буор тардыыта күүстээх. Дойдуларын быраҕан ханна атах-мээнэ барыахтарай, ким эрэ кинилэри кэтэһэн, көрсөргө бэлэмнэнэн олороругар дылы.

Биһиги, сахалар, киэҥ көҕүстээх, улахан тулуурдаах омукпут. Биһиги эмиэ тулуйабыт да тулуйабыт… Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр, эмиэ ол курдук саҥарбат буоллахха, ким кэлэн кыһаныай, өссө өрүһүйэ сатыай? Бэйэ эрэ хамсаннаҕына, туруорустаҕына уонна турууластаҕына эрэ,  былаас ханныктык эмэтик куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарар үйэтэ үүннэ.

Ол инниттэн олоххо көхтөөх позициялаах, итэҕэскэ-быһаҕаска, сыыһаҕа-халтыга эйэлэһимтиэтэ суох, билии-көрүү өттүнэн үчүгэй бэлэмнээх дьон наада буоллулар, инникитин оннук дьоҥҥо наадыйыы өссө күүһүрэн иһиэҕэ. Айылҕабытын бэйэбит харыстыахтаахпыт, кэтэбилгэ-манабылга тутуохтаахпыт. Булчут, балыксыт, сылгыһыт, табаһыт, тыа киһитэ, тыа сирин олохтооҕо – бу айылҕа дьиҥнээх харабынайдара. Кинилэр харахтарыттан дьөрү тугу да кистиэҥ суоҕа. Айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ  буортулаах дьайыы оҥоһуллубут буоллаҕына, тутатына күүстээх набаат охсуллуохтаах. Дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэ былааһа, айылҕаны харыстыахтаах уорганнара бэйэлэрин илиилэрэ-атахтара эргиччи кыаһылааҕынан, бу уопсастыбаннай күүһү муҥутуурдук туһаныахтаах этилэр.

Любомир Михайлов Ньурба Малдьаҕарыттан төрүттээх. Юрист уонна уопсастыбанньык буоларынан, араас хайысхаҕа ылсан үлэлэһэр. Ол иһигэр «Марха өрүһү көмүскээччилэр» кэккэлэригэр баар.

-- 2018 сылга маннык түмсүүнү тэриммиппит, - диэн кэпсиир Любомир Николаевич. – Бэйэм Марха экологиятыгар 2012 сылтан үлэлэһэбин. Бу мин төрөөбүт өрүһүм буолар. Биһиги бэйэбит көмүскээбэтэхпитинэ, атын ким туораттан кэлиэй? Түмсүүбүтүгэр араас идэлээх, үлэлээх-хамнастаах дьон баар, сүнньүнэн төрөөбүт дойдуларын ботуруйуоттара диэххэ. Нэһилиэктэр аайы чилиэннэрдээхпит, актыбыыстардаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус салалталарын, дьокутааттарын болҕомтолорун баар кыһалҕаларбытын быһаартарыыга тардабыт. Ууну ыраастыыр 5 ыстаансыйа 2013 сылтан үлэлээбэккэ турбутун, улуус дьаһалтата үбүлээн, туһаныыга киллэрдэ. Нэһилиэктэргэ ырааһырдыы үлэтэ көҕүлэнэн, субуотунньуктар тэрилиннилэр. Марха өрүһү быраҕыллыбыт катердартан ыраастыырга анал тиэхиньикэ наада. Ол иһин боппуруоһу улуус дьаһалтатыгар туруордубут.

Киров – Чуукаар – Малдьаҕар – Маалыкай муниципальнай суол тутуутун туруорсан Ил Дархаҥҥа сурук суруйдубут. Бу үйэ саас кыаллыбатах суол буолар. Сэбиэскэй кэмҥэ кыра сөмөлүөт күн аайы, өссө күҥҥэ хаста да көтөр буолан, кыһалҕа улаханнык биллибэт буолар этэ. Сайынын өрүс уута түһэн хааллаҕына, биир тутуһан көрүү буолара. Оройуон да, улуус да үгүс ахсааннаах салайааччыларын өттүлэриттэн унаардаах уһун сылларга бу суолу туттарар туһунан биирдэ эмэтэ тыл көтөҕүллэн көрбөтөҕө киһини дьиктиргэтэр. Билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи суол пуондатыгар бырайыагар уонна тутуутугар субсидияҕа киирсэргэ Ньурба улууһун дьаһалтата тоҕо эрэ тиэтэйбэт курдук.

Марха сүнньүнэн олорор нэһилиэктэр аптекалара эминэн хааччыллыыларыгар күчүмэҕэйдэр бааллар.  Бу боппуруоһу чопчулаан Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр сурук ыыттыбыт.

Өрөспүүбүлүкэҕэ Аҕа сүбэтэ тэриллэн үлэлээбитэ ыраатта. Мин бэрэссэдээтэл Айхал Габышев солбуйааччытабын. Бары улуустарга, нэһилиэктэргэ түмсүүлэрдээхпит уонна чилиэннэрдээхпит. Огдообо, арахсыбыт соҕотох, эбэтэр оҕолорун аҥаардас бэйэтэ көрөн олорор аҕаларга күүс-көмө буолабыт. Юридическай сүбэни-аманы биэрэбит, санааларын-оноолорун көтөҕөргө кыһанабыт. Күннээҕи олохторугар-дьаһахтарыгар көмүскэллээх буолалларыгар, үлэ булалларыгар болҕомтобутун уурабыт.

Аҕа, эр киһи олоххо көрсөр кыһалҕата, дьахтар кыһалҕатыттан аҕыйаҕа уонна кырата суох буолар. Боруоста эр киһи кыһалҕатыгар урукку өттүгэр болҕомто бэриллибэт этэ. Эр киһи күн кыһалҕата суоҕун курдук санаа, өйдөбүл баһыйара. Сэбиэскэй кэмҥэ эр-ойох арахсыытыгар суут хара бастакыттан дьахтар интэриэһигэр турара. Оҕо булгуччу дьахтарга хаалара, мантан сиэттэрэн бары матырыйаалынай боппуруостар дьахтар туһатыгар быһаарыллаллара. Эр киһи бэркэлээтэҕинэ чымыдаанын туппутунан дьиэтиттэн тахсан биэрэрэ. Олорор дьиэтэ-уота суох хаалбыт, таптыыр оҕолоруттан тэйитиллибит эр киһи, санаата оонньоон, иһэн-аһаан бардаҕына, кини кэлиҥҥи дьылҕатыгар кириэс туруоруохха сөптөөҕө.

 Аҥаардас хаалбыт, оҕолордоох дьахтар олоҕор киһи ымсыырыаҕа,ордугурҕуоҕа эмиэ туох да суох. Ол эрэн кини олорор дьиэлээх, сэбиэскэй кэмҥэ мэктиэлэммит үлэлээх, ол үөһэ судаарыстыба соҕотох ийэҕэ оҥорор өйөбүлүнэн туһанар буолан, син ыал аатын ылан олорор толору кыахтааҕа.

Уопсай Арассыыйатааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ «Норуот фрона» Саха сиринээҕи салаатын (бэрэссэдээтэл Валерий Лютый) актыбыыһабын. Экология боппуруостарыгар эспиэрдиибин. Дьон күөмчүлэммит, кэһиллибит бырааптарын көмүскүүбүт. Арассыыйа бэрэсидьиэнин национальнай бырайыактарын чэрчилэринэн норуот хонтуруолун күүскэ ыытабыт.

Экология министиэристибэтин иһинэн уопсастыбаннай экологическай сүбэ чилиэнэбин. 2019 сылга «Марха өрүһү көмүскээччилэр» түмсүү туруорсуутунан, Ньурбатааҕы хайа байытар кэмбинээт киртитэр дьайыыларын Айылҕа министиэристибэтин уонна «АЛРОСА» экологтарынан бэрэбиэркэлэтэн турабыт. Бэрэбиэркэ түмүгүнэн күөллэр, үрүйэлэр кирдээхтэрэ, ууларын састаабыгар марганец, тимир, алтан көрдөрүүлэрэ үрдүгэ бэлиэтэммитэ. Бу сыл үһүс кыбаарталыгар ХБК айылҕаҕа дьайыытын бэрэбиэркэлэтиини, Айылҕа министиэристибэтин былааныгар киллэттэрбиппит.

Хаҥалас улууһугар биэс Малдьаҕар, Өлүөхүмэҕэ – икки, Ньурбаҕа – биир уонна Мэҥэ Хаҥаласка эмиэ биир Малдьаҕар баар. «Ытык Малдьаҕар» өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүлээхпит. Бу уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччытабын. Бу төрүччүнү кытта ситимнээх дириҥ боппуруос буолар. Эдэрдэр наукаҕа кытыаран үөрэтиэхтэрин, чинчийиэхтэрин наада. Сүрдээх интэриэһинэй тиэмэ буолуон сөп этэ.

Эн, арааһа, миигин олус элбэх дьыаланан дьарыктанан, ыһыллан хаалбыт киһи эбит дии саныаҕыҥ. Суох, ыһыллыбаппын. Төттөрүтүн өйбүн-санаабын түмэн, бэрээдэктээн, наҕыллык эрээри, халбаҥа суохтук олоххо киллэрэрбин сөбүлүүбүн. Кылаабынайа, дьарыктанар дьыалаҕын сөбүлүөххүн, ис-иһиттэн үчүгэйдик билиэххин, дьоҥҥо туһалыыргыттан сэмэй астыныыны ылыаххын наада.

Дьон уопсастыбаннай, кырасдааныскай, ботуруйуоттуу көҕүн уһугуннарыахха наада. Олохпутун бэйэбит эрэ оҥостуохпут, ким да туораттан кэлэн оҥорон биэриэ суоҕа. Оннук наадата да суох. Бу үйэҕэ саҥалыы тэриниэхпитин, бэйэбит суолбутун булунуохпутун наада. Ол онуоха күүспүт, кыахпыт тиийбэтэҕинэ, эбиитин ыччаппыт муҥурданыыга тиийэр буоллаҕына, норуот быһыытынан кэскилбит кэрэгэй буолуо диэн куттанабын.