Уопсастыба

Каталогка Саха Сирин, Бурятия, Москуба устурууналаах үстүрүмүөннэрин оҥорор 144 маастар туһунан чахчы киирбит. Итинтэн 20-тэ – таатталар! Аны ити 20 киһиттэн түөрдэ -- Баайаҕаттан төрүттээхтэр: Гаврил Андреевич Неустроев, Александр Иванович Чахов, Владимир Семенович Малгин, Николай Иванович Егоров.

Хомуһу киэҥ эйгэҕэ таһаарбыттара

Таатта улууһун Баайаҕатыгар 2022 с. ахсынньы 23 күнүгэр «Мандар Уус» диэн саха олоҕун кэлим түмэлэ аһыллыбыта. Түмэл салайааччыта Николай Егоров-Байаҕыын саха мусукаалынай үстүрүмүөннэрин тилиннэрэргэ, барҕардарга үлэлиир. Кини: «Таатта Баайаҕата – төрүт дорҕоон иккис тыынын ылбыт дойдута», – диэн, түмэлгэ туспа анал хоһу оҥоттордо. Онно А.С. Попов-Бөөрөгөй Уус, Г.А. Неустроев, Л.Н. Турнин, А.И. Чахов, Г.В. Хатылаев тустарынан матырыйааллар, саха төрүт дорҕоонун үстүрүмүөннэрэ көрдөрүүгэ тураллар.

Афанасий Семенович Попов-Бөөрөгөй Уус Баайаҕа Томторуттан түөрт биэрэстэлээх тус арҕаа Харыйаҥ диэн алааска олорбута. Кини кыыһын Варвараны Тыараһаттан төрүттээх Лука Турнин кэргэн ылбыта. Бөөрөгөй Уус күтүөтүгэр хомус оҥорон бэлэхтээбитэ, онтон сиэттэрэн, Лука Николаевич хомуска оонньуу үөрэммитэ. Кини хомустуурун Суорун Омоллоон истэн, 1948 с. Бүтүн Сойуустааҕы уус-уран самодеятельность бастакы көрүүтүгэр Москубаҕа илдьэ барбыта. Москубаҕа буолбут кэнсиэргэ көрөөччүлэр, ол иһигэр ССКП КК сэкирэтээрэ Екатерина Фурцева, Лука Турнин хомуска оонньообутун олус сэргээбиттэр. Кэнсиэр кэнниттэн Екатерина Алексеевна сахалар туох ааттаах дьикти үстүрүмүөннээхтэрий диэн, хомуһу тутан-хабан көрөөрү гыммытын, Лука Николаевич: «Бу киһи тус бэйэтэ эрэ туттар тэрилэ», – диэн биэрбэтэҕэ үһү. Ити чахчыны оччолорго Ытык Күөлгэ култуура дьиэтин дириэктэринэн үлэлээбит, «Бочуот Знага» уордьан кавалера Константин Винокуровтан истибитим. Лука Турнин бу кэнсиэр кэнниттэн, дьон хомуһу наһаа сэҥээрэр эбит диэн, ансаамбыл тэрийэргэ сананар.

Ол кэмҥэ мин аҕам Гаврил Андреевич Неустроев, сэриигэ ылбыт эчэйиилэриттэн сылтаан кыайан үөрэммэккэ, мусукаалынай устуудьуйатын быраҕан, 1947 с. төрөөбүт Тааттатыгар үлэлии кэлэр. Онтон ыла улууһун култуурата, духуобунаһа сайдарыгар олоҕун анаабыта. Ансаамбыллары тэрийиигэ уопуттаах буолан, Лука Турнинныын алтыспыта. Ол туһунан сэбиэскэй-партийнай үлэ бэтэрээнэ К.М. Винокуров маннык ахтар: «…Л.Н. Турнин сүбэлэһэр биир төһүү киһитэ Гаврил этэ. Ити сыл күһүнүнүгэр Москубаҕа буолбут дэкээдэҕэ 28 киһилээх ансаамбыла кыттыбыта. Кырдьык да, умнуллан, сүтэн эрэр хомус ити кэмтэн ыла уота-күөһэ күөдьүйэн, билигин аан дойдуга биллэр. Хомус норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ Дьокуускайга баар буолла. Ити Лука Турнин, Гаврил Неустроев уо.д.а. айымньылаах үлэлэрин түмүгэ дии саныыбыт».

Лука Турнин саха төрүт дорҕоонун сөргүтүүгэ сүдү хомусчут быһыытынан ураты миэстэни ылар. Оттон Гаврил Неустроев норуот таптаан ыллыыр ырыаларын нуотаҕа түһэрэн үйэтиппитэ, мелодист быһыытынан дэгэрэҥ ырыалары айан хаалларбыта. Уус-уран самодеятельноска ыччаты, дьону түмэр салайааччы, тэрийээччи быһыытынан биллэрин таһынан, кини дэгиттэр талааннаах толорооччу артыыс этэ. Кырыымпаҕа, байааҥҥа, балалаайкаҕа, хомуска оонньуура, кырыымпаны оҥороро. Дэбдиргэҕэ олорор маастар Петр Марковка сакаастаан, кырыымпа о.д.а. курдук төрүт дорҕоон үстүрүмүөннэрин оҥотторбута. Алта киһилээх ансаамбылы тэрийэн, 1959 с. бэс ыйыгар Ыччат өрөспүүбүлүкэтээҕи иккис бэстибээлигэр кытыннарбыта.

Үөрэппит, чинчийбит үтүөлээх

Александр Иванович Чахов 1934 с. олунньу 20 күнүгэр Баайаҕа Томторуттан түөрт биэрэстэлээх Нойохоон диэн сиргэ төрөөбүтэ. Дьокуускайдааҕы муусука училищетыгар композитор Грант Григорян кылааһыгар үөрэммитэ. 1967-1971 сс. өрөспүүбүлүкэтээҕи методическай кииҥҥэ үлэлээбитэ. Композитор Марк Жирков саха былыргы мусукаалынай үстүрүмүөннэрин хайдах технологиянан оҥорор туһунан суруйан хаалларбытын үөрэппитэ, чинчийбитэ. Улуустары кэрийэн, кырыымпаны, күпсүүрү, ойуун дүҥүрүн оҥорор маастардары кытары үлэлэспитэ, сэһэргэспитэ. Аатырбыт Семен Гоголевка-Амынньыкы Ууска биһилэхтээх хомуһу оҥотторон, 1968 с. ааптарыскай сибидиэтэлистибэни ылбыта. Сүдү тойуксут Сергей Звереви-Кыыл Уолун кытары сэттэ аҥаар сыл үлэлэспитэ.

Александр Иванович самодеятельнай композитор, 70-тан тахса ырыа матыыбын айбыта, ол иһигэр сахалыы саҥалаах барыта сэргиир «Күндү көмүс күөрэгэйим» диэн ырыатын. Үөрэппит, чинчийбит үлэлэрин түмэн, «Саха былыргы музыкальнай инструменнара» (1993), «Өбүгэлэрбит музыкаларын төрүт дорҕоонноро» (2012), «Старинные якутские музыкальные инструменты» кинигэлэри таһааттарбыта.

Туох барыта силистээх-мутуктаах

Оннук, туох даҕаны эмискэ халлаантан түһэн кэлбэт. Билигин саха төрүт дорҕоонун тарҕатааччылартан саамай бастыҥнарынан «Кыл саха» ансаамбыл (сал. Анна Томская), Клавдия уонна Герман Хатылаевтар буолаллар. Кинилэр Баайаҕаны кытта туох эмит ситимнээхтэр дуо? Утумнааһын, эйгэ сабыдыала диэн баар ээ… Гаврил Неустроев кырыымпаҕа оонньуурун Александр Чахов истэн, саха төрүт үстүрүмүөннэригэр ураты сыһыана уһуктубута. Оттон Герман Хатылаевка уһуйааччынан Александар Иванович буолбута уонна бу хайысхаҕа үлэлииригэр алгыһын тиэрдибитэ.

Баайаҕа түмэлин төрүт дорҕоон хоһугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыската Ирина Максимова туһунан матырыйааллар бааллар. Кини Баайаҕаҕа Кус Чаарбыт диэн алааска төрөөбүтэ. Төрөппүт кыыһа Аиза Решетникова 1990-с сс. саха үстүрүмүөннэрин оҥорор маастардары кытары улахан үлэни ыыппыта. Төрүт олохтоох омуктар мусукаалынай үстүрүмүөннэрин хомуйан, Саха Сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун түмэлин төрүттээбитэ.

Мин хаһан эрэ Куруһаалаҕа «Саха-Экспо» быыстапкаҕа сырыттахпына, биир эдэр уол сыанаҕа тахсан, кырыымпаҕа оонньоото. Кырыымпатын тыаһа аҕам Гаврил Андреевич кырыымпатын тыаһыгар майгынныыр, сахалыы саҥарар курдук. Билистим – Руслан Габышев. Оччолорго кини иһиллэ-биллэ илик кэмэ этэ. Руслантан ыйыттым: «Олох дьиҥнээх сахалыы тыастаах кырыымпаҕа оонньуур эбиккин, ким оҥорбутай?» Уолум: «Бэйэм оҥорбутум, – диэтэ уонна хардары: -- Эн Тааттаҕын дуо?» – диэн ыйытта. Мин соһуйдум: «Хантан биллиҥ?». Киһим: «Мин оонньуурбун таатталар эрэ сэҥээрэллэр», – диэтэ. Кэлин Руслан кырыымпаларын тыаһын Анна Томская сөбүлүү истэн, «Кыл саха» ансаамбылга кырыымпалары оҥорооччунан, оонньооччунан ылбыта. Руслан кырыымпа оҥороругар, сөптөөх тыаһы көрдүүрүгэр, Баайаҕа киһитэ Александр Чахов сүбэһит буолбута: «Биһиги, саха маастардара, үйэ аҥаарыттан ордук көрдөөбүт дорҕооммутун Руслан Габышев эрэ булла уонна кини оҥорбут кыл үстүрүмүөннэригэр дьиҥ сахалыы кылыһахтаах дьиэрэтии уонна дэгэрэҥ ырыалара чуолкайдык иһиллэллэр», -- диэн сыанабылы оҥорбута.

Руслан Прокопьевич айылҕаттан айдарыылаах маастар буолан, төрүт өбүгэ тыаһын-ууһун, үгэһин сөргүттэ, дьиҥнээх саха төрүт дорҕоонун таһаарда. Тоҕо кини «таатталар эрэ мин оҥорбут кырыымпам тыаһын сэргииллэр» диэбитэ буолуой? Мин санаабар, бу күдээринэ этии буолбатах. Улахан маастар баайаҕалар Таатта улууһугар төрүт дорҕоон эйгэтин оҥорбут салгыннарын этинэн-хаанынан сэрэйбит буолуохтаах дии саныыбын. Онон Байаҕыын «Саха төрүт дорҕооно иккис тыынын Тааттаттан, чуолаан Баайаҕаттан ылбыта» диирэ оруннаах.

Иван НЕУСТРОЕВ, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ.

Хаартыскалары ааптар ыытта.