Уопсастыба

Устудьуоннуур сылларбар

Этика уонна эстетика учуутала Леонид Васильевич Березкин оторой-моторой ыччаттары үтүөнү-кэрэни сыаналыырга үөрэппитэ, дууһаны арыйан, сайдарга дьулууру сахпыта. Туохха барытыгар киһилии сиэрдээх майгы өрө тутуллуохтааҕын туһунан тоһоҕолоон этэрэ. Бу улахан буукубанан суруллар Учуутал, Уһуйааччы үгүс сылларга бэйэтин харыстаммакка, үтүө суобастаахтык элбэх ыччаты иитэн-үөрэтэн таһаарбыта, кинилэргэ үрдүкү култуураны иҥэрбитэ.

Мин 1983 с. Өлүөхүмэтээҕи техникумҥа мэхээнньик-тэрийээччи идэтигэр үөрэнэ киирбитим. Алтынньыга доҕотторбун кытары «Колос» диэн киинэҕэ устар устуудьуйаҕа суруттарбыппыт.

Устуудьуйаны Леонид Васильевич салайара. Бастакы дьарыкка «Красногорск-2» киинэ аппараатын, устар уонна көрдөрөр араас тэриллэри билиһиннэрбитэ. Оччолорго «Город на Лене» киинэ уһулла сылдьар кэмэ этэ, ол матырыйаалыттан быһа тардан көрдөрбүтэ. Онно Гагарин аатынан пионерскай лааҕыр оҕолор футбуоллуу сылдьаллара, ырыаһыт Надежда Бабкина Өлүөхүмэҕэ кэлбит түгэнэ бааллара. Ити курдук, киинэҕэ устар үлэ бары түһүмэхтэрин үөрэтэн, дьарыктанан барбыппыт.

Биирдэ Леонид Васильевич салалтатынан Андрей Матвеевы кытары Кузьмин диэн сэрии бэтэрээнин дьиэтигэр тиийэн устубуппут. Андрей хаамыралаах, мин сырдатар уоту тутабын, кэрэспэндиэн бэтэрээни кытары кэпсэтэр, ол магнитофоҥҥа уһуллар. Леонид Васильевич хантан, тугу устары сүбэлиир. Бу «Не стареют душой ветераны» киинэ оҥоһуллар түгэннэрэ этилэр.

Устуу кэнниттэн, уопсайбытыгар баар лабораторияҕа пленкаларбытын таһаарарбыт. Хаамыраҕа уһуллубут 30 миэтэрэ усталаах плёнканы бачуокка иитэн, химическэй суурадаһыннары биир-биир кутуталаан проявкалыыбыт, хас биирдии дьайыы кэнниттэн уутун сүүрдэн сайгыыбыт. Оннук икки чаас кэриҥэ үлэлиибит. Онтон пленкаларбытын быаҕа куурда ыйыыбыт. Куурбутун кэнниттэн, быһан-отон, силимнээн, таҥабыт, музыкальнай доҕуһуолун оҥоробут. Түүн ортото ааһыыта бүтэбит. Тоҕо диэтэххэ, биир киинэ үс-түөрт устуука 30 миэтэрэлээх пленкаттан таҥыллан тахсара. Леонид Васильевич лабораторияҕа биһигини кытары бииргэ сылдьара. Дьиэтэ ыраах буолан, атаара сатыырбытын аккаастыыра. Сарсыҥҥы күнүгэр сырабыт түмүгэ – киинэбит – көрөөччү дьүүлүгэр тахсара, кинилэр биһирэбиллэрэ, сыанабыллара саҥа саҕахтарга кынаттыыра.

Леонид Васильевич киинэ устар технологияны баһылыырга үөрэтэрин таһынан, хас биирдии түгэҥҥэ айымньылаахтык сыһыаннаһарга уһуйбута. Ол иһин, устубут каадырдарбытын бары бииргэ көрөн олорон таҥарбытыгар, айар турукка киирэрбит. Маннык дьарык эдэр киһи олох сыаннастарын иҥэринэригэр, кэрэни таба өйдүүрүгэр, сыаналыырыгар олук буолара саарбахтаммат.

Ийэбит туһунан киинэ

Леонид Васильевич үөрэҕин мин үлэбэр, олохпор аргыс оҥостубутум. Кэлин бэйэм уолаттарбын киинэҕэ устарга үөрэтэн, «Ийэбит туһунан кэпсээн» диэн киинэни оҥорбуппут. Бу киинэ ийэбит үбүлүөйүгэр бэлэх эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн сыаннастарын тоһоҕолоон көрдөрөр.

Бастаан ийэбит оскуолаҕа үɵрэнэр сылларыгар түспүт хаартыскаларын уонна дьиэтээҕи архыыппытыгар баар, ыал буолуохпутуттан, 1985 сылтан, саҕалаан устубут киинэлэрбин сыыппараҕа көһөрбүппүт. Улахан уолум Сэмэнчик (оччолорго «Колос» устуудьуйаҕа дьарыктанара) эһэлээх эбэтиттэн уонна ийэтэ бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэриттэн ахтыы ылан, видеоҕа устубута. Үөлээннээхтэрэ ийэбит туһунан бэрт истиҥ-иһирэх тылларынан кэпсээбиттэрэ. Уолаттарым түмпүт матырыйаалларын барытын холбоон-илбээн, таҥан, муусукалаан, суруктаан-бичиктээн, ийэлэриттэн чып кистээн, киинэ оҥорон таһаарбыттара.

Ийэбит үбүлүөйдээх дьоро киэһэтигэр оҕолорбут киинэлэрин көрдөрбүттэрэ. Ону ийэбит улаханнык долгуйан, мэктиэтигэр хараҕа ууланан, өрө көтөҕүллэн олорон, киинэни көрбүтэ. «Көрбүтэ» диэн буолуо дуо, олорбут олоҕун саҥаттан сааhылаан, санаан ыллаҕа. Оҕолорун кыра эрдэхтэринэ аhата олороро, баалынайга сөтүөлэтэрэ, таһырдьа дьаарбата сылдьара... барыта биир күдьүс, ийэ киhи күннээҕи түбүгэ, тугунан да кэмнэммэт бэриниилээх дьарыга көhүннэ. Ити көстүү ийэҕэ махтал, киниэхэ сүгүрүйүү төрөппүт оҕолоруттан уонна таптыыр кэргэниттэн буолан, ордук күндүтүйбүтэ.

Дьон кутугар

Бу киинэни кɵрɵн баран, мин билимҥэ сүбэһитим, Москубатааҕы Суол уонна муоста тутуутун үнүстүүтүн (МАДИ) бэрэпиэссэрэ Зоя Сазонова маннык суруйбута:

– Эһиги ийэҕитигэр анаммыт киинэни бырааттарбын кытта кɵрдүбүт. Барыбыт хараҕыттан уу-хаар баһан, сүрэхпитигэр чугас ылынныбыт. Киһи олоҕор сүрүнэ биһиги дьиэ кэргэммит, чугас дьоммут, кинилэрэ суох олох олох буолбат эбит диэн түмүккэ бу киинэ аҕалла. Эһиги ийэҕитигэр оҥорбут ураты бэлэххит үйэ-саас тухары ɵйдɵбүнньүк буолан хаалыаҕа. Бу үлэҕитинэн, ийэ улуу оруолун, чугас дьонноро сүрэхтэринэн ылынан ɵйдүүллэрин курдук, кɵрдɵрбүккүтүгэр махтанабыт.

Ускуустуба иитэр кыаҕа

Мин иитэр үлэ чэрчитинэн, бу киинэни үөрэтэр оҕолорбор, Саха судаарыстыбаннай тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын устудьуоннарыгар, көрдөрө сылдьыбытым. Санааны атастаһыыга үгүстэр киинэ чугас дьоҥҥо махтал уонна таптал суолтатын туһунан толкуйдаппытын бэлиэтээбиттэрэ. Кинилэр маннык суруйбуттара:

– Киинэ мин куппун тутта. Күн сиригэр таптал кырдьык баар эбит диэн ɵйдɵбүлү сахта. Улахан иллээх дьиэ кэргэн олох муҥутуур сыаннаһа. Ийэ аанньалга тэҥнээх киһибит. Кини таптала туохха да тэҥнэммэт. Маннык тɵрɵппүккэ таптал, оҕоҕо таптал туһунан киинэлэр элбииллэрэ буоллар.

– Бу киинэ миигин дириҥ толкуйга түһэрдэ. Бу күн сиригэр ийэттэн ордук, күндү тапталлаах киһи суох эбит. Кини эбээт оҕолорун дьоллорун туհугар куруук түбүгүрээччи. Дьиэ кэргэн, киһи олоҕор сүдү суолталаах эбит.

– Киинэ наһаа истиҥ эйгэлээх, ис сүрэхтэн уһуллубута кѳстѳр. Көрөөччүлэри урукку кэмнэргэ эргитэр хаартыскалар, киинэ түгэннэрэ наһаа кэрэтик көстөллөр. Киинэни көрө олорон, хараҕым уута таҕыста, бэйэм оҕо сааспын уонна ийэбин санаан кэллим…

Педагогика билимин хандьыдаата Татьяна Семенова устудьуоннар суруйбуттарын ааҕан баран маннык эппитэ:

– Бу киинэни устудьуоннарга куруук кɵрдɵрүөххэ сөп эбит. Оччоҕуна эдэр дьону идэҕэ уһуйаргыт таһынан, саамай наадалаах, туохха да тэҥнэммэт бэйэ-бэйэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһыыны, чугас дьоҥҥо тапталы, дьиэ кэргэҥҥэ кыһамньылаах буолууну сайыннарыа этигит. Ити, мин санаабар, киһи дьоллоох буолуутун олуктара. Бигэ дьиэ кэргэннээх киһи дьоллоох, уонна үлэтигэр ситиһиилээх буолар.

Эйиэхэ инники ɵттүгэр үлэҕэр ситиһиилэри баҕарабын. Ити курдук иитэр-үɵрэтэр үлэҕэр биир халыыпка хаайтарбакка, бары сатабылгын туһанан, дууһаҕын ууран, иэйэн-куойан туран үлэлииргэр баҕарабын.

Түмүккэ

Учуутал олоххо тус көрүүтэ үөрэнээччилэригэр бэриллэр, кинилэр ол санааларынан угуттанан, саҥа көлүөнэ сүрэҕэр-быарыгар, өйүгэр-санаатыгар дьайар туох эрэ истиҥи, кэрэни, олоххо суолталааҕы айаллар.

Билигин Леонид Васильевич сааһа 90-чата. Сааһыран бытаардар да, син биир кини биһиэхэ Учуутал! Кини дьыалатын тымтыктан тымтыкка саҕан, дьон дууһатын сандаардан, кини ыра санаатын биһиги салгыыбыт! Ону билэрэ кини дьоло буолуо диэн саныыбыт! Биһиги үѳрэнээччилэрэ, хоолдьуктааах бэйэбит хоҥкуйан, Учууталбытыгар сүгүрүйэбит!

Михаил ИВАНОВ, «Колос» устуудьуйа чилиэнэ, инженер-уһуйааччы, педагогика билимин хандьыдаата.