Уопсастыба

Ол иһин мин манна сайын аайы кэлэн, аймахтарбар Федотовтарга сынньанан, ол ахтар, сүрэхпэр күндү Улгумдабар сылдьан, күүс-уох эбинэн барабын. Ол үгэспинэн быйыл күһүн уонтан тахса хоннум. Сырыттаҕым аайы бөһүөлэк ырааһын үөрэ көрөбүн. Баһылык Константин Уаров хаһыс да сылын таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар. Олохтоохтор субуотунньук оҥорон, олорор сирдэрин ыраастыыр эбиттэр. Сардаҥа сайдар. «Сайдам» диэн саҥа чааһынай ас маҕаһыына тутуллан үлэлии турар, күүтүүлээх саҥа кулууп тутуута саҕаламмыт.

Бөһүөлэк кэрэ-бэлиэ миэстэтэ эбиллибит, ол курдук оскуоланы 2000 с. бүтэрбиттэр өрүс үрдүгэр аныгылыы тутуулаах, уоттаах-күөстээх хачыал-ыскамыайканы оҥорон бэлэхтээбиттэр, онно Бүлүү өрүс кэрэ айылҕалаах уҥуоргу кытылын одуулуу олоруохха, сынньанан дууһаны уоскутуохха үчүгэйэ эрэ бэрт. Былырыын күһүн «Үлэ Кыһыл Знамята», «Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ», Ленин уордьаннарын, «Ийэҕэ Үрдүкү махтал» бэлиэ кавалера, Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Дьоруой-Ийэ Мария Семеновна Герасимова оҕолоро орто оскуола иннигэр уран көстүүлээх Ийэ искибиэрин тутан бэлэхтээбиттэр. Искибиэри Мария Семеновна бүүһэ, нэһилиэк элбэх оҕолоох ийэлэригэр анаммыт истиэндэ, ыскамыайкалар, банаардар, олордуу дьэрэкээн сибэккилэр киэргэтэллэр. Бетон билиитэ тэлгэммит. Онон киһи кута-сүрэ тохтуур сынньалаҥ биир үтүө сирэ буолбут. Кыайыы искибиэригэр аптамааттаах саха саллаатын скульптурата туруоруллубут, ону баһылык Константин Уаров бэйэтэ оҥорбут. Анал идэтэ суох эрээри, саха киһитин мөссүөнүн үүт-үкчү майгыннатан оҥорбутун сөхтүм.

Иччитэх турар быраҕыллыбыт эргэ дьиэлэр элбээбиттэрин көрдөххө, атын сиргэ көһүү үксээбит дуу диэн курус санаа кэлэр. Эркиннэрэ харааран, ааннара аҥаһан турара бөһүөлэк тас көстүүтүн мөлтөтөр эбит. Сааба Өтөҕө диэн түөлбэҕэ өрүс үрдүгэр эдэр да, эмэн да дьон урукку кэмнэртэн сөбүлээн сынньанар, үөт мас былаастаах харыйа ойуур хаймыылаах бүччүм кэрэ сирэ баар. Онно күүстээх тыал суулларбыт хаппыт мастарын субуотунньуктаан, өрүс сыырыгар үҥкүрүтэн баран, уматан кэбиһиэхтэрин сөп эбит дии санаатым. Бу түөлбэҕэ уруккуттан ыаллар олус иллээхтик, түмсүүлээхтик, хардарыта көмөлөсүһэн олорор үтүө үгэстэрэ олохсуйбутун, эдэр көлүөнэ ону салгыырын туһунан эдьиийим аахха анаммыт кинигэҕэ суруллубут ахтыылары сүрдээҕин сэргии, ымсыыра аахпытым. Ол курдук, сотору-сотору оҕолуун, улаханныын мустан айылҕаҕа тахсаллар, күһүн идэһэлэриттэн күндүлэһэллэр, үөрүүнү, хомолтону бииргэ үллэстэллэр, мэлдьи көмөлөсүһэллэр. Аҕам саастаах дьахталлар бэйэ-бэйэлэригэр ыалдьыттаһан, бэл, күнүс утуйан ыла-ыла, чэйдии-чэйдии сэһэргэһэллэрэ үһү. Оччотооҕу оҕолор киһи киһиэхэ оннук амарах, доҕордуу сыһыанын сылаас тыыныгар иитиллибиттэрэ, ыаллаһан олоруу үтүө холобурун билэн улааппыттара кинилэр улахан дьоллоро буоллаҕа. Бу түөлбэлэрин туһунан кинигэ таһаараары ахтыы хомуйа сылдьаллар.

Балаҕан ыйын 11 күнүгэр Кыайыы искибиэригэр нэһилиэк устуоруйатыгар хаалар бэлиэ тэрээһин буолла. Быһаас Улуу Кыайыы 80 сыла туолаары турдаҕына, Калуга уобалаһын Износковскай оройуонугар 1942 с. Аҕа дойдуларын фашистартан көмүскүү сылдьан өлбүт Кыһыл аармыйа 1250 саллаатын уонна хамандыырын кырамталарын булбуттарыттан иккитэ саха саллаата, онтон биирэ Бордоҥ олохтооҕо, 1941 с. аармыйаҕа бастакы хомуурга барбыт Алексей Федорович Красков киэнэ буоларын, олору «Ивановское поле» мемориалга хос харайыы ыытыллыахтааҕын, аймахтарын көрдүүллэрин туһунан соһуччу сонун кэлбитэ. Онно Дьокуускайтан кини аймаҕа, физико-математическай наука хандьыдаата Николай Егоров тиийэн кыттыыны ылбыт уонна убайын таҥаһыгар иилинэ сылдьыбыт, буор анныгар 80-тан тахса сыл сыппыт сулуһун илдьэ кэлбит. Ону төрөөбүт Бордоҥугар сынньана кэлэ сылдьар, Афганистаҥҥа сэриилэспит байыаннай лүөччүк, икки «Кыһыл Сулус» уордьаннаах Александр Петров аҕалан, оскуола кыраайы үөрэтэр түмэлигэр долгутуулаах быһыыга-майгыга туттарда. Тэрээһини көҕүлээччилэр түмэл үлэһиттэрэ, учууталлар Ульяна Титовна, Сусанна Николаевна ыыттылар. Оскуола оҕолоро, олохтоох дьон, ыалдьыттар мустубуттар. Тэҥкэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Виталий Николаев, олохтоох оскуола учуутала Мария Михайловна, баһылык Константин Уаров тыл эттилэр. Учууталлар Алексей Красковка анаан айбыт хоһооннорун аахтылар. Онтон бары сулуһу чугастан көрөөрү үмүөрүстүбүт. Сулус бүтүн, өҥө эрэ өлбөөдүйбүт. Кыргыһыы толоонугар охтубут хорсун саллаат аатын үйэтитии түгэнэ ити курдук ааста.

Өссө биир наһаа биһирээбит сонуммунан оскуола бэһис-алтыс кылаастарыгар үөрэнэр уолаттар төрдүс сылын ойууртан хаппыт туоһу хомуйан, нэһилиэнньэҕэ атыылыыр үгэстэммиттэрэ буолла. Биир киэһэ биһиэхэ 5-с кылаас үөрэнээччитэ Андрей Гуляев икки табаарыһыныын биир куул туостаах кэлэн: «Эһиэхэ туос наада дуо?» диэн ыйыттыдар. Кыра матасыыкылга тиэйэ сылдьаллар. Эдьиийим: «Бэйэм хомуйуохтаахпын да, чэ, эһигини өйөөн ылыам», – диэн атыыласта. Мин ыйыталастым – сыаната 250 солк эбит, пааркаттан хомуйбуттар, манан төрдүс сылын дьарыктаналлар үһү. Андрей: «3500 солк. буолла!», -- диэтэ, астыммыта сирэйиттэн көстөр. Бадаҕа, быйыл сайыҥҥы хамнаһа быһыылаах. Дорооболоһор, махтанар, чобуотук кэпсэтэр наһаа сэргэх оҕолор барахсаттары хайҕаатым, айылҕаны ыраастаан, кырдьаҕас дьоҥҥо көмөлөһөн уонна хамнастанан туһалааҕы оҥороллоро үчүгэйин эттим.

Сардаҥа, салгыы сайда тур, саҥа дьиэлэр, саха балаҕаннара тутуллан дьэндэһэн истиннэр, ыччат дьон ханна да көспөккө сөбүлээн олохсуйдун, ынах, сылгы иитэн тыа хаһаайыстыбатын сайыннара, дойдутун туругурда сырыттын!

Хаартыскалары ааптар хааччыйда.