Уопсастыба

Ыччат Хотугу Форума балаҕан ыйын 27-28 күннэригэр 5 салаанан үлэлээтэ: “Человеческий капитал: молодые таланты Севера и Арктики”, “Экология и охрана природы”, “Предпринимательство, устойчивые технологии, инновационные экосистемы Севера”, “Добровольчество и программы стажировок”, “Культурное наследие, молодежь и образование”.        

Ити көтөҕүллүбүт боппуруостар — култуура, урбаан, үөрэх, тиэхиньикэ, туризм, суол-иис – барыта чэчирии сайдыаҕа, өскөтүн хоту сир намчы айылҕата чөл туруктаах буоллаҕына. Онон ити биэс хайысхаттан саамай сүрүннэрэ — Аартыка уонна Хотугу эргимтэ аар айылҕатын араҥаччылааһын диэммин, “Экология уонна килиимэт уларыйыыта” диэн  тиэмэҕэ сэһэргэһиини сырдатыым.

Бу сиэссийэҕэ тас дойдулартан, Арассыыйаттан, өрөспүүбүлүкэбититтэн барыта 10 киһи видео-сибээс көмөтүнэн тыл эттэ. Модераторынан биллэр уопсастыбанньык Сардаана Сыромятникова буолла. Кини кыттааччылары кэмпириэнсийэ киэбигэр киллэрээри, бастаан төрөөбүт Дириҥин туһунан Аангылыйа аатырбыт “ВВС” теле-хампаанньата устубут сюжетын көрдөрдө. “Ити көрөр быллаардаргыт 10 сыллааҕыта суохтара, ол оннугар көбүс-көнө кырдал баара. Ону биир сайын солко өрөөччү үөн эмискэ ыһан, начаас үлүгэр тыаны барытын имири сиэн, онтон сылтаан сир линзата ууллан, хонуубут сыыйа бысталанан киирэн барбыта, былларыттан тахсыбыт курдук, дьоҕус томтордорго кубулуйбута. Айылҕабыт кылгас кэм иһигэр маннык түргэнник уларыйар буолбута дьиксиннэрэр”, — диэн саҕалаан, форум сүрүн тиэмэтигэр туһаайан биэрдэ.

Лариса Шелоховская, Биологическай ресурсалар, ураты харыстанар сирдэр уонна айылҕа пааркаларын дириэксийэтин  үлэһитэ:

— Саха сиригэр эндемичнэй, ол эбэтэр биһиэхэ эрэ үөскүүр сэдэх кыыллар, үүнээйилэр, балыктар бааллар. Олор үксүлэрэ Кыһыл кинигэҕэ киирэн тураллар. Кинилэри харыстыыр туһуттан ураты харыстанар сирдэри (особо охраняемые природные территории – ООПТ) олохтообуттара. Арассыыйа үрдүнэн Саха сиригэр саамай элбэх  ураты харыстанар сир баар – 234. Өрөспүүбүлүкэбит уопсай иэнин 30 %-нын ылар, ол аата биир мөл. кв. м. кэриэтэ сири. Экэнэмиичэскэй сыалтан сороҕун сэрэнэн туһаналлар. Ол курдук, 2001 c. кулун тутар 1 күнүгэр Ил Түмэн “Об особо охраняемых природных территориях Республики Саха (Якутия)” диэн сокуону ылыммыта. Онно “Порядок пользования природными ресурсами особо охраняемых природных территорий” диэн пууннаах. Итиннэ ыйыллыбыт ирдэбиллэри тутуһан, муниципальнай уонна ситэриилээх былаастар көҥүллэринэн төрүт олохтоохтор бултуур-алтыыр кыахтаахтар. Оттон туризм чааһын биһиги дириэксийэбит хонтуруоллуур. Холобур, Амма өрүс сүнньүнэн баар  ураты харыстанар сирдэргэ от охсоллор, кустууллар, балыктыыллар, сынньалаҥ базаларын тэрийэллэр. Итилэри таһынан 3 заповедниктаахпыт: Өлүөхүмэтээҕи (1984 сылтан, 847 102 га иэннээх), Булуҥҥа “Усть-Ленскай” (1985 с.,  433 000 га) уонна быйыл сайын Халыма өрүс 6 арыытыгар аһыллыбыт “Медвежьи острова” (2020 с., 815 568 гектар). Аны туран, Аан Айылҕа 4 национальнай паарката уонна 100-тэн тахса ресурснай резерват баар. Балары айылҕа иниспиэктэрдэрэ кэрийэ сылдьан, эрэсиими төһө тутуһалларын бэрэбиэркэлииллэр. Мин санаабар, айылҕаҕа маннык болҕомтолоох сыһыан – биһиги өрөспүүбүлүкэбит улахан ситиһиитэ. Өссө биир ситиһиитэ — баары эрэ харыстыыр буолбакка, саҥаны эмиэ үөскэтэр. Ол курдук, 1996 с. хой оҕустары (овцебык) уонна 2006 сыллаахха Канадаттан бизоннары аҕалбыттара. Бу ырааҕынан эҥсэр толкуйтан тахсыбыт бырайыак. Тоҕо диэтэххэ, куһаҕанын ылан көрдөххө, Канадаҕа баһаар туран, туох баар көтөрө-сүүрэрэ эһиннэҕинэ, бизоннарын көрүҥэ биһиэхэ хараллан хаалыахтара. Эбэтэр хой оҕустара элбээтэхтэринэ, кинилэр түүлэриттэн таҥас-сап баайан-тигэн, Саха сирин кырыа кыһынын ичигэстик атаарыахпыт. Үрдүкү салалтабыт экология боппуруоһун ити курдук инники күөҥҥэ тутарыгар махтанабыт.

Теро Мустонен, Финляндия “Snowchange cooperative” тэрилтэтин бэрэстэбиитэлэ, эколог:

— Хотугу сир айылҕатын төрүт олохтоохтор араҥаччылыыллар. Ол иһин биһиги, бастатан туран, кинилэри бэйэлэрин харыстыах кэриҥнээхпит — омук быһыытынан сүппэттэрин туһугар сокуоннары, дьаһаллары ылынан. Мин Нерюнгри Иенгратын уонна Аллараа Халыма эбэҥкилэрин кытта үлэлэспитим 16 сыл буолла. Ити кэм иһигэр килиимэтэ эрэ буолбакка, эбэҥки норуота бэйэтэ эмиэ уларыйда. Интэриниэт сабыдыала,  глобализация тыына оннооҕор түгэх общиналарга кытта дьайда. Хата, эбэҥки култууратын, тылын, үгэһин билэр Галина Варламова, Анна Мыреева тыыннаахтарыгар баттаһа бу дьыаланы саҕалаабыппыттан үөрэбин. Кинилэр уонна Тамара Андреева сүбэлэринэн, мин бу аҕыйах ахсааннаах норуот туһунан тугу билбиппин барытын бэлиэтэнэн испитим. Ол матырыйаалбынан тугу гынар толкуйугар сырыттахпына, тыл үөрэхтээх учуонай Елена Меркель атлас оҥорорго сүбэлээбитэ. Онон “Эвенкийский атлас. Версия 0.1.” диэн ыйынньыгы бэлэмнээн таһаартарбытым. Манна табаны иитии, көс олох уратыта, аһылыктара, үгэстэрэ, сирдэрин-уоттарын ааттара, ырыалара-үҥкүүлэрэ, бүгүҥҥү олохторо-дьаһахтара, номохторо – барыта киирдэ. Тоҕо “0.1.” диэтэргит, бу саҕалааһын эрэ, өссө эбэн бэчээттэтиэм. Бу үлэбинэн мин эдэр көлүөнэ эбэҥкилэргэ норуоттарын туһунан өйдөбүлү хаалларабын, аан дойдуга маннык омук баар диэн биллэрэбин уонна дьон-сэргэ кинилэргэ сыһыаннарын уларытабын. 

Анна Шмеллер-Госсман, Лапландия университетын Аартыкатааҕы научнай киинин бэрэпиэссэрэ:

—Кэнники кэмҥэ омук тэлэбиидэнньэлэрин ханаалларыгар Саха сирин туһунан үгүстүк көрдөрөр буоллулар. Тоҕо? Аан дойду ирбэт тоҥун 70 %-на барыта эһиги территорияҕытыгар хапсарын иһин. Ураты айылҕалаах сиргэ олорор дьон буоларгытынан умсугутаҕыт. Мин былырыын Чурапчыга сэминээр ыыппытым. Букатын улахан кэмпириэнсийэ курдук барбыта. Улуус дьоно хото кэлбит этилэр. Кинилэри ирбэт тоҥ билиҥҥи туруга долгутара. Ирэриттэн дьиэлэрин акылаата хамсаабытын, оҥкучахтарыгар уу киирбитин эппиттэрэ. Хомойуох иһин, айылҕа бу  иэдээнигэр түбэспиттэргэ туох да көмө оҥоһуллубат. Ол иһин олохтоох былааскыт ити чааһыгар сокуон ылыныан наада эбит.

Итинтэн да көстөрүнэн, ирбэт тоҥ диэн аҥаардас экология боппуруоһа эрэ буолбатах, юридическай эмиэ суолталаах, ону сэргэ бу – тутуу сайдыытыгар саҥа ньымалары көрдөөһүн, инфраструктураны ураты усулуобуйаҕа сайыннарыы уопута, куттала суох айан суолун оҥоруу, аһы сибиэһэйдик хаһааныы көрүҥэ,  ходуһалары, мэччирэҥ сирдэри ууга барартан өрүһүйүү, куйаары кытта ситим, итэҕэл төрдө-төбөтө, доруобуйа туруга, туризмы тэрийии, хаар-муус искусствота, айылҕа кэрэ көстүүтэ. Көрдүгүт, ирбэт тоҥтон элбэх эйгэ тутулуктаах. Онон бары өрүтүн тэҥҥэ тутан көрүөххэ, үөрэтиэххэ наада. 

Себастиан Молгат, Канада Квинс университетын устудьуона, ыччат Аартыкатааҕы ситимин сүрүннээччи:

— Ыччат түмүстэ да, туох эрэ саҥа сонун, дьикти айыллар. Ол сиэринэн, балтараа сыллааҕыта бу биһиги ситиммит  төрүттэммитэ. Урукку өттүгэр тус-туспа сылдьан, туох да күттүөннээҕи ситиспэт этибит, оттон билигин биһиги аан дойдуну хамсатар күүспүт. Биһиги кэккэбитигэр Аартыка төрүт олохтоохторо, итии дойду дьоно – бары бааллар. Онон Саха сириттэн ыччаты ыҥырабыт. Бу түмсүүбүт көмөтүнэн норуоттар икки ардыларынааҕы араас тэрилтэлэргэ тахсыахха сөп. Дойду араас муннугар олорон, уопут атастаһабыт, онлайн-куурустарга үөрэнэбит, бырайыактарга кыттабыт. Онон билсиҥ, күүтэбит.

Николай Захаров, Амма лиссиэйин географияҕа учуутала:

—Ирбэт тоҥ ириитигэр киһи дьайыыта улахан. Ол курдук, Амма маһын кэртэхтэринэ,  мырааннарбыт барыта хайыта баран,  бадарааннаах кирдээх уу ыраас өрүспүтүгэр түһүө. Солко өрөөччү үөн тыабытын сиэн, наһаа элбэх дүөдэ, тыымпы үөскээтэ, ходуһа аччаата. Оннооҕор дьиэ туттар сир да суох буолан эрэр. Барыта көппөҥнүү сылдьар кутаҕа-маарга кубулуйан эрэр. Онон Амма сиригэр маһы таҥастыыр улахан тэрилтэлэр тутуллуо суохтаахтар.

Никита Татанаев, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт научнай үлэһитэ, Франция Тулуза университетын бэрэпиэссэрэ:

— Килиимэти киһи аймах бэйэбит сылытабыт. Тиэхиньикэбит, собуоттарбыт араас гааһы таһаараннар. Аҥаардас углекислай гаас көҥүллэнэр нуорматын 33 % куоһарда. Ол барыта “парниковай эффект” диэни үөскэтэр.  Аны 100 сылынан температура 4-8 кыраадыс сылыйар чинчилээх. Оччоҕо ирбэт тоҥноох Хотугу сир хайдах буолар? Онто суох билигин сир-дойду олус уларыйда: туундараҕа термоденудациялар, киин оройуоннарга термоэрозиялар, өрүстэр кытылларыгар термоабразиялар, Бүлүү утумунан термокарстар баар буоллулар.

Альбина Черепанова, геолого-минералогическай наукалар хандьыдаата:

— Арассыыйа үрдүнэн Саха сирэ эрэ
“Об охране вечной мерзлоты в Республике Саха (Якутия)” диэн  сокуону ылыммыта.  Дьиҥэр, РФ таһымыгар эмиэ ылыллыан наада. Ситимнээх мониторинг диэн баччааҥҥа диэри суох. Тэрийиэх тустаахпыт. Маныаха устудьуоннары уонна үөрэнээччилэри уһуйа таарыйа көмөлөһүннэриэххэ. Тулалыыр эйгэлэрин кэтээн көрөн, айылҕаларыгар харыстабыллаах сыһыаннаах буолуохтара. Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт баара кыра, өссө Геокриология координационнай сэбиэтин олохтуохха. Уонна геокриологияны Саха сирин оскуолаларыгар, үрдүк, орто анал үөрэхтэрин кыһаларыгар үөрэтэллэрэ буоллар. Ол быдан туһалаах буолуо этэ. Аны туран, ити “Сибиир күүһэ” курдук мэҥэ бырайыактарга үтүмэн киһи үлэлии кэлэр. Олор бастаан ирбэт тоҥ туһунан куурустары ааһаллара оруннаах. Хайдах усулуобуйалаах сиргэ тутууну ыыта кэлбиттэрин өйдүүллэрин курдук. 

Түмүккэ модератор Сардаана Сыромятникова сиэссийэ түмүгүнэн ылыныллыбыт резолюцияны аахта.

— Ил Дархан уонна уопсастыбаннас өйөбүлүнэн Арассыыйа таһымыгар “Об охране и рациональном использовании вечной мерзлоты в Российской Федерации” сокуон ылылларын ситиһиэххэ. Ирбэт тоҥ халбаҥнаабат нуорматын быһааран, ону сокуонунан бигэргэтиэххэ. Аан дойду научнай институттарын кытта үлэлэһэн, мониторинг ыытар биир ситими олохтуохха.  Геокриологияны үөрэх бары кыһаларыгар предмет быһыытынан үөрэтиэххэ. Эко-волонтердар хамсааһыннарын элбэтиэххэ. Салайааччыларга, эдэр исписэлиистэргэ ирбэт тоҥ туһунан куурустары ыытыахха. Биһиги сүрүн сыалбыт – Аартыкааны баһылааһын уонна сирин-уотун, айылҕатын айгыраппакка көдьүүстээхтик туһаныы.