Киһи уонна сокуон

Хоту дойду тыйыс айылҕатыгар тыыннаах хаалар иһин охсуһууга балык иҥэмтэлээх ас-үөл, сэниэ-күүс киллэрэр бастыҥ аһылык.

Манна даҕатан эттэххэ, Аартыка оройуоннарын уопсай иэнэ 1 мөл. 608,8 тыһ. кв. км. -- бу өрөспүүбүлүкэбит улахан аҥаара. Уута да дэлэй: Лаптев уонна Илин Сибиирдээҕи муоралар кыраныысса буолаллар, Өлүөнэ, Индигиир уонна Халыма өрүстэрэ усталлар.

Бу киэҥ-куоҥ сиргэ балыктыыры Росрыболовство Илин Сибиирдээҕи управлениета көрө-истэр.

Хонтуруол кытаанах

Росрыболовство Илин Сибиирдээҕи управлениетыгар уопсайа 10 киһи үлэлиир. Ол иһигэр оройуоннар икки ардыларынааҕы отдел 2 начаалынньыга, Рыбоохрана 6 судаарыстыбаннай иниспиэктэрэ, 2 исписэлиис. Икки иниспиэктэр уонна Тиксии бөһүөлэгэр Рыбоохрана Аартыка оройуоннарын икки ардыларынааҕы отделын начаалынньыгын дуоһунастара вакансиялар.

Аҕыйах да ахсааннаах буоллаллар, хонтуруоллуур-бэрэбиэркэлиир үлэни тиһиктээхтик ыыталлар. Ол курдук, 2021 сыл түмүгүнэн Аартыка оройуоннарыгар 126 сокуону кэһии тахсыбыт (2020 сыллаахха – 202), 480 тыһыынча солкуобайга ыстараап суруллубут (2020 – 443,8 тыһ. солк.). Бу сууматтан 280,5 тыһ. солк. төлөммүт (2020 – 405,7 тыһ. солк.).

Уу харамайдарын ахсааныгар хоромньу тахсыбытынан 567,2 тыһ. солк ирдэниллибит (2020 – 638,1 тыһ. солк.), бу сууматтан 499,3 тыһ. солк. төлөммүт (2020 – 303,7 тыһ. солк.).

Холуобунай дьыала сөргүтэргэ 7 матырыйаал барбытыттан, 4-гэр көбүтүллүбүт (2020 сыллаахха 4 холуобунай дьыала матырыйаалыгар 4-гэр көбүтүллүбүт).

Хоруона хамсыга харгыстаан

Аан дойду үрдүнэн коронавирус дьаҥа туран, үгүс сэрэтэр миэрэлэр ылыллаллар. Балык харыстабылын эйгэтин эмиэ туора көппөтө. 2020 сыллаахха иниспиэктэрскэй састаап 17 %-на коронавирус дьаҥыгар хаптаран эмтэммиттэр.

Бырамыысыланнай уонна үгэс буолбут балыктааһыҥҥа ойоҕос дьарыгырааччылары (любительскай) хонтуруоллуур иниспиэктэрдэр боломуочуйаларын 2020-2021 сылларга кыччаппыттар. Дойду Бырабыыталыстыбатын 2020 сыл муус устар 3 күнүнээҕи дьаһалынан, сылын ахсын ыытыллар былааннаммыт бэрэбиэркэлэр ыытыллыбатахтар. Былаан таһынан бэрэбиэркэлэргэ эмиэ хааччахтааһын олохтоммут. Судаарыстыбаннай иниспиэктэрдэр суһал бөлөхтөрүн командировкалара аччатыллыбыт. Бырамыысыланнай уонна ойоҕос дьарыгырааччылары кытары сирэй көрсүһүү аҕыйаабыт.

Коронавирус үлэ уопсай тэтимигэр уларыйыылары киллэрбит. Ол курдук, дьон электроннай өҥөлөрүнэн туһанара элбээбит.

Суругунан ыйытыы киирдэҕинэ, үс хонук иһигэр регистрацияны ааһан, булгуччу көрүллэр. Ол эрээри кимтэн киирбитэ эбэтэр олорор аадырыһа ыйыллыбатах буоллаҕына, сурук көрүллүбэт.

Былырыын 20 сайабылыанньа киирбит. Барыларыгар 30 хонук иһинэн эппиэт ыытыллыбыт. Манна даҕатан эттэххэ, сайабылыанньаны көрүү эбии 30 хонукка уһатыллыан сөп. Бу туһунан гражданиҥҥа суругунан илдьит тиийэр.

Балык ахсаанын элбэтии

Кэлиҥҥи сылларга хотугу өрүстэргэ балык ахсаана аччаан эрэрин туһунан кэпсэтиилэр бараллар. Маныаха «Аартыка өрүстэригэр балыгы анаан иитии ыытыллыа дуо?» диэн боппуруос олохтоохтору долгутар.

Федеральнай сокуон хараҕынан уу харамайдарын элбэтии судаарыстыбаннай хантараак эбэтэр дуогабар быһыытынан оҥоһуллар. Былаан сылын ахсын научнай-чинчийэр тэрилтэлэр эрэкэмэндээссийэлэринэн уонна юридическай сирэйдэр эбэтэр урбаанньыттар сайабылыанньаларынан оҥоһуллар.

2021 сыл түмүгүнэн маннык дуогабардарга олоҕуран, 27 мөлүйүөнтэн тахса эксэмпилээр Өлүөнэ, Бүлүү, Анаабыр өрүстэргэ, Тимир Күндэ, Бүлүү уонна Светлинскэй күөллэригэр ыытыллыбыттар. 2022 сыллааҕы былаан билигин чопчуланар.

Ыам кэмигэр хааччахтааһын

Балык ахсаанын харыстыыр туһуттан ыам кэмигэр хааччахтааһыннары олохтууллар. Бу кэмҥэ илим туттуллара бобуллар. Буойуллар болдьохторун билиһиннэрдэххэ:

-- Анаабырга, Өлөөҥҥө, Булуҥҥа, Эдьигээҥҥэ, Усуйаанаҕа, Абыйга ыам ыйын 25 күнүттэн бэс ыйын 25 күнүгэр диэри, оттон күһүнүн балаҕан ыйын 25 күнүттэн алтынньы 25-гэр диэри;

--Аллайыахаҕа (Индигиир өрүс сүнньүттэн ураты, онно хаһан баҕарар көҥүллэнэр) ыам ыйын 25 күнүттэн бэс ыйын 25 күнүгэр диэри, күһүнүн балаҕан ыйын 25-тэн алтынньы 25-гэр диэри;

--Аллараа Халымаҕа (Халыма өрүс сүнньүттэн ураты, онно хаһан баҕарар көҥүллэнэр) ыам ыйын 25 күнүттэн бэс ыйын 25 күнүгэр диэри, балаҕан ыйын 25-тэн алтынньы 25-гэр диэри;

--Үөһээ Дьааҥыга, Эбээн-Бытантайга, Муомаҕа, Үөһээ Халымаҕа ыам ыйын 15-тэн бэс ыйын 15-гэр диэри, балаҕан ыйын 20-тэн алтынньы 20-гэр диэри;

--Орто Халыма улууһугар (Халыма өрүс сүнньүттэн ураты) ыам ыйын 15-тэн бэс ыйын 15-гэр диэри уонна балаҕан ыйын 20-тэн алтынньы 20-гэр диэри.

Хааччахтааһын туох сыаллаах киирэрий? Лаптев уонна Илиҥҥи-Сибиир муораларыгар тиийэн түһэр бары сүрүн (магистральнай) өрүстэрбитигэр уонна барар боротуокаларыгар балык саас уонна күһүн ыыр. Ону ааһан бу эбэлэрбит балык айанныыр (миграциялыыр) суоллара буолаллар. Онон бу кэмҥэ бэйэ сииригэр анаан (ол аата любительскай балыктааһын) хатыыстан, тууччахтан, билтэн, дьарҕааттан ураты көрүҥнэри Быраабыла боппот тэриллэринэн -- күөгүнэн, «закидушканан», спинининэн, о.д.а. – хаптарыахха сөп. Кылаабынайа, сууккатааҕы нуорма иһинэн буолуохтаах.

Балык ыамын кэмигэр тустаах Быраабыланы кэһэр балыксыттары харыларыттан харбыыр сыаллаах хас да хонтуруоллуур уорган кыттыылаах бэрэбиэркэлиир сырыы-айан элбэх буолуон сөп.

Балыктааһын быраабылатын кэһэр түбэлтэлэригэр РФ Административнай бэрээдэги кэһии кодексатын 8.37 ыст. 2 ч. олоҕуран  ыстарааптаналлар.

Бороконьуордаабыт дьон ууга устар уонна бултуур тэриллэрин былдьыыр бырааптаахтар. Ону таһынан уу биологическай баайын көҥүлэ суох туһаныы иһин тахсыбыт хоромньуну харчынан толуйуохтаахтарын сокуон ирдиир.

Нуорматтан элбэҕи бултуо суохтааххын

2020 сыллаахха балыктыырга уларыйыылар киирбиттэрэ. Ол курдук, хас биирдии илимҥэ анал бииркэ иилиллиэхтээх. Биир киһи араас кээмэйдээх илим ахсын хас даҕаны бииркэни ылыан сөп. Ол эрээри балыктыырыгар биир эрэ илиминэн түһүөхтээх.

Аны туран, Күөх Боллох Тойон дэлэйдик күндүлээбит да буоллаҕына, балыксыт ону барытын дьиэтигэр илдьэрэ бобуллар. Сууккаҕа бэриллибит лимииттэн элбэҕи өрүсүһэн ылыа суохтаах. Аһара барар буоллаҕына, ордугун төттөрү өрүскэ ыытыахтаах.

Бу табылыыссаҕа көрүҥнэринэн төһө УСТУУКА (киилэ буолбатах) тутуллуохтааҕа көстөр.

Испииһэккэ киирбэтэх балыктарга хааччахтааһын суох. Икки хонук учаастакка сытан балыктаатахха, үс хонуктаах нуорманы ылыахха сөп. Ол эрээри бу тууччахха, билгэ, муксууҥҥа тарҕаммат. Балар күннээҕи эрэ нуорманан бултаныахтаахтар.

Хас биирдии илимҥэ – анал бииркэ

Этэн ааспытым курдук, балык булдугар кэлиҥҥи кэмҥэ элбэх саҥа ирдэбил, сокуоҥҥа, быраабылаҕа уларытыылар киирдилэр.

Аартыка олохтоохторун илими бииркэлиир киирбитэ долгутар. Ол курдук, 2020 сыл тохсунньу 1 күнүгэр уу биологическай ресурсаларыттан бултуйууга илими туттуу бэрээдэгин икки докумуона олоххо киирбитэ.

Саҥа быраабылаҕа сурулларынан, күҥҥэ сүүрүгүнэн балык бөҕө тоҕо анньан кэллэҕинэ даҕаны, балыксыт биир эрэ илиминэн балыктыыр бырааптаах. Онуоха дьиэ кэргэнигэр хас киһилээҕэ учуоттаммат. Сэрэйэн да көрдөххө, сүрүн балыктыыр кэмҥэ Аартыка эҥээр биир эрэ илиминэн хаптарар табыгаһа суох, балыксыт барахсан балыга суох хаалыан сөп.

Ил Түмэн хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдэтээлэ Елена Голомарева бу боппуруоһу элбэхтэ бэбиэскэҕэ туруорда уонна ол сүнньүнэн кэпсэтиилэри ыытар. Балыктааһын саҥа быраабылаларыттан сылтаан өйдөспөт быһыы-майгы тахсарын бэлиэтиир.

Балык булдун тэрийии, уу биоресурсатын саҥардыы уонна олохсутуу эйгэтин харыстааһын Илин Сибиирдээҕи территориальнай салалтатын салаата иһитиннэрбитинэн, олохтоохтор федеральнай сокуону уонна балыктааһын Быраабылаларын тутуһуохтаахтар. Өрүскэ бэйэҕэ анаан балыктааччылар учаастактарыгар биир эрэ мааркаламмыт илим баар буолуохтаах.

Маныаха олохтоох киһи тус реквизиттэрин, ханна балыктыырын ыйан туран, сайабылыанньа суруйуохтаах. Онуоха 20 хонук иһинэн киниэхэ анал нүөмэр бэриллэр, онтукатын бииркэтигэр сыһыарар. Бу туһунан биллэрии управление саайтыгар ыйанан турар.

Билигин дьаҥ тарҕана турар кэмигэр сайабылыанньалары электроннай көрүҥүнэн ылаллар. Ол курдук, Саха Сирин олохтоохторо  Адрес электронной почты защищен от спам-ботов. Для просмотра адреса в вашем браузере должен быть включен Javascript. электроннай почтаҕа эбэтэр бэйэлэрэ, мааска кэтэн, территориальнай салааларга тиийиэхтэрин сөп.

2020 сыллаахха Илин Сибиирдээҕи Росрыболовство салаата биирдиилээн дьон сайабылыанньаларыгар олоҕуран, Аартыка оройуонун олохтоохторугар 3000-тан тахса илими регистрациялаабыт.

Аартыкаҕа үксүн аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар олороллор. Кинилэргэ балыктааһын үгэскэ кубулуйбут дьарык буолар. Күннээҕи астара. Федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, кинилэргэ кэккэ чэпчэтиилэр көрүллэллэр. Ол эрээри Быраабыланы булгуччу тутуһуохтаахтар. Тоҕо диэтэххэ, балык – баранан бүппэт баай буолбатах. Эстэн-стэн хаалыан сөп, ол иһин харыстыах тустаахпыт. 

Галина МАТВЕЕВА.