Үөрэх

Ытыктабыллаах Мэҥэ-Хаҥалас улууһун олохтоохторо, үөрэх үлэһиттэрэ, ытыктабыллаах Люлия Николаевна, Матвей Васильевич, Дмитрий Иванович, Иннокентий Иннокентьевич, эһигини бука барыгытын бу ааспыт сылга улууска үөрэх ситимэ төрүттэммитэ 150 сыла туолуутун дьоһуннук бэлиэтээбиккитигэр махтанан туран бүгүҥҥү үөрүүлээх күнүнэн эҕэрдэлиибин!

Мэҥэ Хаҥалас улууһа билигин үөрэх эйгэтигэр, үөрэх эйгэтигэр эрэ буолбатах, олох-дьаһах үгүс хайысхаларыгар, Сахабыт сирин үгүс улуустара күөн туттар уонна батыһар улуустара буолар, оннук үлэлиир-хамсыыр. Онон ситиһиилэр тустарынан этэ барбакка, сөбүлэһэн туран, үөрэх эйгэтигэр сыһыаннаах аҕыйах кыһалҕаны этиэхпин баҕарабын.

Бу кыһалҕалар ис иһигэр эһигиттэн учууталлартан, үөрэх үлэһиттэриттэн, ардыгар улуус даҕаны салалтатыттан тутулуга суох курдуктар. Ол гынан баран эһиги төрөөбүт норуоппут, тыа сирин интеллигенциятын бэрэстээбиитэллэрэ буоларгыт быһыытынан итини өйгүтүгэр тута сылдьыахтааххыт дии саныыбын. Мэҥэ Хаҥалас билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ордук элбэх оскуолалаах улуус, эһиги Дьокуускай куорат кэнниттэн. Дьоҥҥут-сэргэҕит даҕаны, үөрэнээччигит да ахсаанынан эһиги эмиэ биир инники күөҥҥэ сылдьаҕыт.

Бастатан туран, тыа сиригэр олорор киһи, оскуолаҕа оҕо аҕыйааһына. Дмитрий Иванович сөпкө бэлиэтээтэ. Матвей Васильевич өйдүүгүн, 90-с сылларга Саха сиригэр оскуолаҕа сыллата ортотунан 200 тыһыынчаҕа тиийэ оҕо үөрэнэ киирэр этэ. Оттон бу 2024–2025 үөрэх сылыгар баара-суоҕа 153 тыһыынча оҕо  үөрэнэ киирдэ. Отуччаны кыайбат сыл иһигэр биһиги оскуолаҕа 50-ча тыһыынча оҕонон аҕыйаатыбыт. Биһиэхэ 90-с сыллар саҕаланыыларыгар, 1 сааһыттан 7 сааһыгар диэри саастаах 193 тыһыынча оҕо баара. Оттон бу ааспыт сылга биһиэхэ 120 тыһыынча эрэ 1-тэн 7-гэр диэри саастаах оҕо баар. 70-ча тыһыынча оҕонон аҕыйах. Ол иһигэр тыа сиригэр 30-ча тыһыынча оҕонон көҕүрээтибит. Былырыыҥҥы көрдөрүүнү кытта тэҥнээтэххэ, быйылгы  көрдөрүү эмиэ намтаабыт.

Аны. 90-с сылларга биһиги тыа оскуолаларын статустарын уларыппыппыт. Начаалынай оскуолалар аҕыс кылаастаммыттара, аҕыс кылаастаахтар орто буолбуттара. Инньэ гынан өрөспүүбүлүкэҕэ орто оскуола ахсаана 1,5 төгүл кэриҥэ улааппыта. Ол ахсааммытын билигин да улаханнык көҕүрэппэккэ иһэбит, бүгүҥҥэ диэри тута сатыыбыт. Оҕобут ахсаана буоллаҕына аҕыйыы турар. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 50-тэн аҕыйах оҕолоох 150-ча оскуола баар, ол иһигэр орто оскуолалар. Бу улахан кыһалҕа. Маны өрөспүүбүлүкэ салалтата билэр, өйдүүр. Тыа сиригэр дьону олохсута сатыыр үгүс дьаһаллар ылыллаллар. Үгүстэн биирдэстэрэ – бу соторутааҕыта ылыллыбыт тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥоруу хайысхатын талыыга улуустар этиилэрин аахсар буолуу, ону тэҥэ олохтоох бородууксуйаны миэстэтигэр оҥорууну өйөөһүн, тыа сиригэр оскуола, уһуйаан, атын да тутуулары ыытыы, суол-иис, уот-күөс курдуктар эмиэ киирэллэр.  

Иккис кыһалҕа – төрөөбүт тылбыт дьылҕата. Бу эмиэ аҥардас учууталлартан эрэ тутулуктаах буолбатах.  Ол гынан баран хас биирдии учуутал, саха тылын учууталыттан саҕалаан естественнэй, техническэй хайысхаларга, омук тылыгар тиийэ, итини тута сылдьыахтаахпыт. Россия сокуона билигин национальнай өрөспүүбүлүкэлэр төрөөбүт тылларын үөрэтэллэригэр улахан болҕомтону уурбат буолла. Өскөтүн 1992 сыллаахха ылыныллыбыт Үөрэх туһунан федеральнай сокуоҥҥа национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ бэйэлэрин государственнай тылларынан оскуолаҕа үөрэнэр бырааптаахтар диэн, ол быраап национальнай өрөспүүбүлүкэ тустаах сокуонунан мэктиэлэнэр диэн ирдэниллэр этэ. Онтон 2012 сылга Үөрэх туһунан саҥа федеральнай сокуон ылыллыбыта. Ол саҥа сокуоҥҥа национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин төрөөбүт судаарыстыбаннай тылларын үөрэтиэхтэрин сөп эрэ диэн буолбута. Эбиитин, ол үөрэтии государственнай (нуучча) тылын үөрэтиини мэһэйдиэ суохтаах диэн ыйыллыбыта. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ төрөөбүт тылы үөрэтии өрөспүүбүлүкэ, общественность уонна төрөппүттэр бэйэлэрин кыһалҕаларыгар кубулуйда. Маннык быһыыга үлэлии олоробут. Өрөспүүбүлүкэ туруорсуута ити туһугар өйөбүл ыла илик.

Онон эһиэхэ билигин улахан сорук сүктэриллэн турар. Хас биирдии учуутал, салайааччы итини барытын тэҥҥэ өйдөөн программа, вариант, предмет талыытыгар болҕойуох тустаах, саха тылын, саха тылын учууталларын өйүөхтээх, факультативтарга эҥин үтэйэ сатыа суохтаах. төһө кыалларынан төрөппүттэри, общественноһы кытта үлэлэһиэхтээх, оскуола. Олоҥхо дьиэлэриттэн саҕалаан. Уһуйааннарга эмиэ ити сорук.

Түмүккэ креативнай хайысха туһунан. Билигин креативнай экономика, креативнай индустрия туһунан, этэргэ дылы, сүрэҕэ суох эрэ саҥарбат буолла. Дьиҥ иһигэр, ити кырдьык улахан кэскиллээх хайысха, ордук Саха сирин курдук ойдом соҕус сиргэ олорор дьоҥҥо. Урукку өттүгэр итини экономика сүрүн өйдөбүлүттэн араарбаттар этэ, бу аҕыйах сылтан бэттэх араарар буоллулар. Экономика төрдүс көрүҥүн быһыытынан.

Билэргит курдук, экономика бастакы таһыма – айылҕаттан ылыы. Иккис таһыма ол айылҕаттан ылбыккын, хостообуккун, кэрдибиккин, охсон ылбыккын, дьиэтиппиккин малга-салга, сэпкэ-сэбиргэлгэ, тутууга, аска-үөлгэ кубулутуу. Үһүс таһым – ордуккун батарыы, эбэтэр атыыга, батарыыга анаан оҥорон, онон эргинии. Дьэ, ити үһүс таһымтан билигин төрдүс, атыыга, батарыыга, интеллектуальнай баайы, айар дьоҕуру, саҥа технологиялары киллэрэр буоллулар Тоҕо диэтэххэ, билигин Аан дойдуга оҥорон таһаарардааҕар бу оҥоһуллубуту, үүннэриллибити, айыллыбыты сатаан батарыы суолтата ордук улаатан иһэр. Ол иһигэр айылҕаттан ылҕамматах, хостоммотох, үүннэриллибэтэх табаары батарыы эмиэ киирэр. Манна үөрэх, наука, айар үлэ, киинэ, икусство, литература, театр, айти, сыыппара технологията олоччу киирэр.

Ити өттүгэр үөрэх эйгэтигэр, ити хайысхаларга ыччаты бэлэмнээһиҥҥэ туспа сорук турар. Үнүр Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ учууталларын тохсунньу ыйдааҕы мунньаҕар биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ 2030 сылга дылы креативнай эйгэҕэ 70 тыһыынчаҕа тиийэ үлэ миэстэтин таһаарар соруктаахпыт диэбитэ. Ол гынан баран, сыл аайы бу хайысхаҕа быһаччы сыһыаннаах предметтэргэ, ол иһигэр физикаҕа, математикаҕа, информатикаҕа биир кэлим экзамены туттарыы сыллата аҕыйаан иһэр. Ити сатаммат, оҕо инникитин көрүөх тустаахпыт. Бу эйгэ ыччаппытыгар ханна да ырааппакка олорон эрэ Аан дойду, куйаар эйгэтигэр быһаччы тахсар, оннук үлэлэнэр-хамнастанар кыаҕы биэриэҕэ. Хаһан эрэ сэриилэһэн бүтүөхпүт. Дьон-сэргэ син биир эйэни, биир сүбэни булуоҕа. Омуктар, норуоттар, судаарыстыбалар биир эйгэҕэ тахсар буолуохтара. Оннук түгэннэргэ ити технологияны баһылаабыт оҕо, киһи, улуус, омук инники күөҥҥэ буолуоҕа. Мэҥэлэр ити өттүгэр инники иһэр улуус буолар кыахтааххыт, буолуох тустааххыт. Манна үөрэхтээһин, аныгы технология биир сүрүн киинэ буолуохтаах. Саха киэн туттуута, саха бастакы академига Владимир Петрович Ларионов Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх. Саха интеллектуальнай элитатын үгүс чаҕылхай дьоно Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх. Ол билигин салҕанан бара туруохтаах.

Ытыктабыллаах Мэҥэ-Хаҥалас улууһун дьоно-сэргэтэ, баһылык Дмитрий Иванович. Эһигини бука барыгытын бу үөрэх тэриллибитэ 150 сыллаах тэрээһинин бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллэр гына  тэрийэн ыыппыккытыгар махталбын тиэрдэбин. Инники эйэлээх олоҕу, үөрэххэ, үлэҕэ ситиһиини баҕарабын.

Хаартыска: Ил Түмэн пресс-сулууспатыттан