Үөрэх

Хайысхалаах үлэ эрэйиллэр

Киһи тута эппиэттиирэ суох курдук… Аныгы кэмҥэ «урбанизация», «предпринимательство», «менеджмент» күүскэ өтөн киириитигэр «дириҥ өй-санаа», «сэргэх толкуй», «күүстээх дьайыы» лиидэрдэрэ, маастардара наада буоллулар. Маныаха баайбытын-дуолбутун тутан хаалар, норуоту сирдиир, көлүөнэ солбугун олохтуур дьоммутун төһө сөпкө көрөн-истэн, иитэн-такайан, хайысхалаан олоробут?

Аан дойду чулуулара, бөдөҥ бизнесменнар: Ждек Ма, Илон Маск, Билл Гейтс инникитин сонун идиэйэ, бастыҥ технология иһин киирсии буолуо дииллэр. Баары эрэ матарайдыыр, кэлбити эрэ үллэрэр тохтуура кэллэ. Суохтан баары оҥоруу, атыттары сэҥээрдии, бэйэ кыаҕын арыйыы суолталаммытын ыйаллар.

Аҕыйах ахсааннаах норуокка бу судаарыстыбаннай суолталаах үлэ хайысхата ордук сытыытык туруохтаах. Оҕону, ыччаты үөрэтэр-сайыннарар тэрилтэлэрбит тус билиигэ эрэ сирдииллэрэ тутах. Норуоппут, өрөспүүбүлүкэбит дьылҕатын хас биирдии киһи олоҕор сэргэ тутан, сайдыы, үүнүү суолун тутуһарбыт наада этэ. Ол өйдөнөр курдук эрээри…

Олорон биэримиэххэ 

Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин патриотизмы барыбытын сомоҕолуур идиэйэ быһыытынан таһаарыыта, иитии судаарыстыбаннай суолталаах кыһалҕа буоларын билинэрэ кэрэхсэбиллээх. Ити хайысханы күүһүрдэр наадаттан үөрэхтээһин сокуонугар уларытыы киллэрдилэр, кылаас салайааччытыгар төлөбүр көрүлүннэ, үөрэх кыһаларыгар иитии бырагыраамалара баар буолан эрэллэр. Сотору кэминэн оскуолаҕа иитии үлэтин сүрүннүүр директор сүбэһитэ диэн саҥа дуоһунас баар буолуо дииллэр. Ол аата судаарыстыба кыһаммат буолбатах.

Уустуга диэн бэйэбитигэр, Саха сиригэр, туох идиэйэни таһааран, ханнык ньымаларынан, ким хорсун санаатынан олоххо киллэрэрбит, үлэлэтэрбит. Үксүн хорсуннук, хоннохтоохтук ылсан дьаһанарбыт кыайтарбат курдук. Атыннык эттэххэ, «туруулаһартан» саллабыт дуу, сылайабыт дуу… Атынын син көмөлөөн, ситиһиэ этибит дии саныыбын.

Үөһээ бүлүүлэри холобур оҥостон 

 Дьиҥэ, бэйэ таһымынан, «сэмэйдик», ол эрэн сэргэхтик үлэлии олорор улуустар бааллара буолуо даҕаны, биһиги болҕомтобутугар үөһээ бүлүүлэр киирдилэр. Кинилэр улуус иһинэн уол оҕону тургутан көрөр, өй-санаа өттүнэн сайыннарар сыаллаах «Басхан» диэн дьыалабыай оонньууну тэрийбиттэрэ ахсыс сылыгар барбыт эбит.

«Басхан» диэн тыл «лиидэр» суолтатыгар туттуллар. Ол аата «бас-көс, баһылыыр-көһүлүүр» диэн. Эр киһи ханна да буоллун: тэрилтэтигэр да, дьиэ кэргэнигэр да – өрүү бас-көс, төһүү, тутаах киһи буолуохтаах. Ылыннарыылаах  тыллаах, ырааҕы  өтө көрөр  дьоҕурдаах, киэҥ  билиилээх, сатабыллаах. Маннык дириҥ ис хоһоонноох ааты сүгэр уолаттарбыт  кэлин  нэһилиэктэрин, улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин ааттатар, салайар, сайыннарар дьон  буолуохтара», – диэн бигэ санаалаах куонкурус сүрүн тэрийээччитэ, «Сомоҕо» оҕо түмсүүтүн салайааччыта Саргылаана Ильина.

Биһирээбиппит диэн, улуус баһылыга Владимир Поскачин суолта ууран, бэйэтинэн көрөр-истэр, кыттыһар үгэстээх эбит. Тэрээһин улууска Исидор Барахов төрөөбүт-үөскээбит сириттэн, Харбалаахтан, саҕаламмыта эмиэ ураты суолтаны биэрэр, үрдүк эппиэтинэһи эрэйэр.

 «Ыччаты уһугуннарыахтаахпыт, инники күөҥҥэ тахсалларыгар кыһаллыахтаахпыт. Уолаттар атыттары кытта күөн көрсөн, киэҥ эйгэҕэ тахсан, сайдарга дьулуһуохтаахтар. Итэҕэстэрин өйдөөн көрөн, ону туоратан, кыра саастан бэйэлэрин оҥостон киирэн барыахтаахтар. Күүстээх санаалаах дьон буолуохтаахтар. Бэйэни үрдүктүк тутан, Сахабыт сиринэн киэн туттан. Бигэ тирэхтээх, киэҥ өйдөөх-санаалаах буоларга история улахан суолталаах», – диэн Владимир Семенович кыттааччыларга дириҥ суолталаах, толкуйга түһэрэр баҕа санаатын эттэ.

Тэрээһин далааһыннанар

«Басхан» бырайыак 2013 сылтан улууска эрэ ыытыллар буоллаҕына, быйыл өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тахсан, дьон киэҥ сэҥээриитин ылла. Дьыалабыай оонньуу (куонкурус) биллиилээх судаарыстыбаннай  уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Илья Винокуров төрөөбүтэ 125 сылыгар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр ананан, муус устар 20-26 күннэригэр zoom платформаҕа ыытылынна.

Быйылгы куонкуруска 12 араас улуустан 19 лиидэр  уол өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн  тургутан  көрдө.  Уус-Алдан, Амма, Бүлүү, Ньурба, Мэҥэ-Хаҥалас, Эдьигээн, Өймөкөөн, Нам, Кэбээйи, Горнай, Чурапчы, Үөһээ Бүлүү улуустарын бастыҥтан бастыҥ ыччаттара биэс түһүмэҕинэн илин-кэлин түһүстүлэр.

Түһүмэхтэр хас биирдиилэрэ кыттааччыны бары өттүттэн тургутан көрөр суолталаахтар. Уол оҕону ис эйгэтин толору арыйар, сайдыытын таһымын кэтээн көрөр аналлаахтар. Маныаха уолаттар хас биирдии түһүмэххэ киэҥ өйдөрүн-санааларын, билиилэрин-көрүүлэрин, саҥаларын-иҥэлэрин көрдөрдүлэр.

СӨ ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистирэ Степан Саргыдаев оонньууну көрөн, билсэн баран, тэрээһин кэскиллээҕин бэлиэтээтэ. Министиэристибэ былааныгар киллэрэн, сыллата тэрийэр наадатын ыйда. Өрөспүүбүлүкэ каадырын резервэтин оскуола эрдэхтэн бэлэмниир наадалааҕын, оҕо-ыччат алтыһыыта, дьүөрэ сайдыыта ситиһиллиэхтээҕин туһунан эттэ.

Иитии үлэтин хайысхатыгар Арассыыйаттан ордук болҕомто ууруллар буолбутун, итиэннэ Сахабыт сиригэр Национальнай оскуолалары саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ ылыллыбыта быйыл 30 сыла бэлиэтэнэрин туһунан СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччы ВладимирТихонов санаатын үллэһиннэ.

Кини Арассыыйатааҕы докумуоннарга олоҕуран, Сахабыт сиригэр оҕону уонна ыччаты иитии кэпсиэпсийэтэ ылыллыбытын уонна туруоруллубут сыалы-соругу ситиһэргэ «Эркээйи эргиирэ» диэн оҕо-ыччат сайдар эйгэтин тэрийэр аналлаах бырагыраама үлэтин саҕалаабытын иһитиннэрдэ. Маныаха «Басхан» курдук чаҕылхай бырайыактар бииртэн-биир күөрэйэн иһиэхтээхтэрин бэлиэтээтэ.

Биэс тургутууну аастылар 

Түһүмэхтэр хас биирдиилэрэ кыттааччыны бары өттүттэн тургутан көрөр суолталаахтар. Уол оҕону ис эйгэтин толору арыйар, сайдыытын таһымын кэтээн көрөр аналлаахтар. Маныаха уолаттар хас биирдии түһүмэххэ киэҥ өйдөрүн-санааларын, билиилэрин-көрүүлэрин, саҥаларын-иҥэлэрин көрдөрдүлэр.

Ол курдук бастакы түһүмэх «Удьуор утума» диэн буолар. Бу түһүмэххэ кыттааччылар кимтэн кииннээхтэрин, хантан төрүттээхтэрин удьуор утумунан билиһиннэрдилэр. Төһөнөн дириҥник  хаһыспыттар да, соччонон биһирэнэр, сыаналанар.

Иккис түһүмэх «Дойду салайааччылара мин тус бэйэм көрүүбүнэн». Бу түһүмэххэ уолаттар нүөмэрдэри талан, дойдуну араас кэмҥэ салайан олорбут лиидэрдэр туһунан сэһэргээтилэр. Ис санааларын арыйан, аахпыт матырыйаалларыгар тирэҕирэн, личность нөҥүө кэм уратытын, ханнык сүрүн уларыйыылар буолбуттарын сэһэргээтилэр. Этэргэ дылы, уол оҕо ырааҕы ырыҥалыыр, дойдуга, бэлиитикэҕэ, тас эйгэҕэ туох буола турарын анааран көрөр кыахтаах буолуохтаах. Уолаттар ырытар дьоҕурдаахтара, киэҥ көрүүлээхтэрэ бу түһүмэххэ көһүннэ.

Үһүс түһүмэх «Өркөн өй». Манна Үөһээ Бүлүүтээҕи  оҕо бибилэтиэкэтин үлэһиттэрэ 190 боппуруоһу бэлэмнээн, уолаттарга хас биирдиилэригэр 10-нуу ыйытыыны биэрэн, билиилэригэр  улахан тургутууну ыыттылар.

Төрдүс түһүмэх «Куолулааһын» (ол эбэтэр дебат).«Глобализация кэмигэр төрөөбүт тылы билии, үөрэтии олохпор туһата» диэн тиэмэлээх аһаҕас кэпсэтии буолла. Уолаттар бу ыйыллыбыт кыһалҕа тула элбэх кэпсэтиини таһаардылар. Бииртэн биир араас санаалар, көрүүлэр, толкуйдар этилиннилэр, ол тула мөккүөр буолла. Түмүккэ омук быһыытынан тыыннаах хаалар суолбут ийэ тылбыт буоларын өйдөөн, өссө да элбэх үлэ ыытыллыахтааҕа, болҕомто ууруллуохтааҕа этилиннэ.

Бэһис түһүмэх «Айыы умсулҕана». Манна кыттааччыларга хоһоон саҕаланар икки устуруоката бэриллибитэ. Уолаттар биэс мүнүүтэ иһигэр тылларын имитэн, уустаан-ураннаан, литература формаларын тутуһан, санааларын суруйан бардылар. Түмүккэ доҕоонноохтук ааҕан иһитиннэрдилэр.

Эспиэртэр  болҕомтолоругар 

Евдокия Семенова, И.Н.Барахов аатынан СӨ судаарыстыбаннаһын музейын научнай үлэһитэ, «Басхан» бырайыак ааптара:

– Хас биирдии басхан уолаттар олус бэлэмнэммиттэр, үгүһү аахпыттар. Тус бэйэ санаатын сайа этэр үөрүйэх баарыттан  киһи олус үөрэр. Ийэ тылларын туһугар ыалдьар, суолта биэрэр кыахтаах дьон буола улаатыахтара диэн киһи эрэнэр. Аныгы үйэ оҕолоро сонун идиэйэни бэрт түргэнник иилэ хаба ылан, сайыннарар дьоҕурдаахтарын бу конкурус көрдөрөр. Ыытыллыбыт түһүмэхтэртэн уолаттар  элбэҕи туһаннахтара, туһаныахтара турдаҕа. Айар дьоҕур киһи аайы бэрилллибэт диэн этиини утаран, бу басхан уолаттар  биэс эрэ мүнүүтэ иһигэр устуруокалары ситэрэн, хоһоон айбыттара да элбэҕи этэр. Уолаттар бу  куонкуруска кыттан, бэйэлэригэр элбэҕи иҥэриннилэр, өрөспүүбүлүкэ араас муннугар олорор үөлээннээхтэрин кытта алтыстылар. Саха сирин, Арассыыйа устуоруйатын араас кэрчиктэрин кытта билсэн, билиилэрин чиҥэттилэр, билиҥҥи балысхан сайдыы үйэтигэр ийэ тылтан күүс-күдэх ылыналларын биллилэр.

Анисия Иевлева, «Ил Түмэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи парламент хаһыатын обезревателэ, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ:

– «Басхан» – көннөрү куонкурус эрэ буолбатах. Дириҥ ис хоһоонноох, дьону түмэр, көҕүлүүр кыахтаах ньыма диэн көрдүм. Норуот иннигэр тирээн турар кыһалҕаларга оҕолор санааларын этэллэрэ, быһаарар суолу-ииһи тобула сатыыллара хайҕаллаах. Бу оонньуу нөҥүө ыччаппыт олох киэҥ аартыгар үктэнэргэ төһө бэлэмнээҕэ, тургутуктары ааһар кыахтааҕа көстөр. Ол түмүгэ аны бэйэбитигэр сыанабыл да курдук буолар. Холобур, оҕолор история, литература, тыл уруоктарыгар төһө дириҥээн билиини сомсоллоро, библиотеканы уонна музейы кытта алтыһыылара, дьиэ кэргэн удьуор утумун төһө хасыһан үөрэтэрэ кыттааччы нөҥүө ырылыччы көстөр. Куонкурус кэмигэр тыл тыыннаах хааларыгар, туттуллар эйгэтэ кэҥииригэр балайда элбэх санаа этилиннэ. Уолаттар дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт тылынан кэпсэтии аччаабытын, оҕолор кинигэ аахпат буолбуттарын, тылбаас, тиэрмин олохсуйа илигин, төрөөбүт тылбытынан контент аҕыйаҕын, итэҕэлбит биир сүнньэ суоҕун ыйаллар. Маныаха тус бэйэлэрэ туохтан саҕалаан ханнык үлэни ыытахтарын сөбүн кэпсээтилэр. «Тыл дьыалаттан арахсыбатар» кэскиллээх тэрээһин буолсу».

Инники күөҥҥэ 

«БАСХАН-2021» муҥутуур кыайыылааҕынан Арылхан Сыроватскай, Уус-Алдан улууһун В.В. Алексеев аатынан Мүрү уолан гимназиятын  10 кылааһын үөрэнээччитэ таҕыста;

I үрдэл кыайыылааҕа – Алексей Николаев,Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А.Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей-интэринээт 10 кылааһын үөрэнээччитэ;

II үрдэл кыайыылааҕа –  Фаридум Алексеев, Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А.Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей-интэринээт 10 кылааһын үөрэнээччитэ;

III үрдэл кыайыылааҕа – Айсаар Николаев, Горнай улууһун Бэрдьигэстээх улуустааҕы гимназиятын 9 кылааһын үөрэнээччитэ.

Маны таһынан түһүмэхтэргэ үрдүк көрдөрүүнү ситиспит уолаттарга анал ааттар туттарылыннылар:

«Удьуор утумун салҕыыр БАСХАН» – Иван Колодезников, Уус-Алдан улууһа, Лөгөй орто оскуолатын 8 кылааһын үөрэнээччитэ;

«Сайдам санаа БАСХАНА» – Григорий Яковлев, Амма улууһа, Сатаҕай орто оскуолатын 10 кылаас кылааһын үөрэнээччитэ;

«Өркөн өй БАСХАНА» – Виталий Баишев, Кэбээйи улууһа, Мастаах орто оскуолатын 8 кылааһын үөрэнээччитэ;;

«Хомоҕой тыл БАСХАНА» – Ньургун Чаҕылысов, Чурапчы улууһа, Чурапчытааҕы гимназия 10 кылааһын үөрэнээччитэ;

«Ылыннарыылаах тыл БАСХАНА» – Алексей Сыромятников, Нам улууһа, Намнааҕы гимназия 10 кылааһын үөрэнээччитэ.

Ыччат санаата 

Арылхан Сыроватскай: ‟Басхан‟ – саҥа сатабыллары баһылыырга туһалаах!»

– Бу куонкурус уол оҕону сахалыы сиэр-майгы, өй-санаа өттүнэн сайыннарар эбит. Ыччаттары киэҥ эйгэҕэ таһаарар сыаллаах-соруктаах. Дьылабыай оонньуу буоларын быһыытынан, түһүмэхтэрэ сүрдээх интэриэһинэйдэр. Бэйэбэр чугас курдук «Куолулааһын» түһүмэҕэ көһүннэ. Бу иннигэр «WorldSkills» коммуникабельность компетенциятыгар улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэспит буолан, тургутууну судургутук аастым. Онтон ордук «ϴркөн өй» түһүмэҕи ыарырҕаттым. Тутатына хоруй биэрэргэ киһи ыксыыр, долгуйар эбит. Кыттааччы уолаттар бары да таһымнаахтар, бэлэмнээхтэр диэн көрдүм. Саха дьоһун ыччаттара буолалларын өссө биирдэ бигэргэттилэр. Түмүккэ бары кыттааччылар ааттарыттан тэрээһини бэлэмнээбит дьоҥҥо махталбытын биллэрэбит. Салгыы «Басхан» оонньуу кэҥээн истин, саха ыччата сайда турдун!

Алексей Николаев «Басхан" – уолан киһи өйүн-санаатын сайыннарар, иитэр түһүлгэтэ»

– Бу куонкуруска бастаан 2019 сыллаахха кыттыбытым. Онтон быйыл республика таһымыгар ыытыллар буолбутун истэн, өссө биирдэ холонорго санаммытым уонна куһаҕана суохтук кытынным дии саныыбын. Бары кыттааччыларга иккис түһүмэх ордук уустук буолла. Ханнык салайааччы түбэспитинэн кэпсиэхтээх этибит. Кини историяҕа суолтатын, үлэтин-хамнаһын хайдах ылынарбытын, сыаналыырбытын. Маныаха элбэҕи ааҕыы, билии-көрүү эрэ буолбакка, ырытыы наада этэ. Тус бэйэ сыһыанын, сыанабылын биэрии, кырдьык, уустуктардаах буолла. Уопсайынан билиҥҥи кэмҥэ саха дьонугар саха култууратын, санаатын санатан, дириҥэтэн үөрэтэн, сайыннаран иһиэхтээхпит дии саныыбын. Бу хайысхаҕа үгүс дьаһаллар ыытыллыахтаахтар, «Басхан» курдук үтүө тэрээһиннэр дэлэйиэхтээхтэр.

Көдьүүстээх ньыма эбит

«Басхан» бырайыак уол оҕо  дириҥ өйдөбүллээх, киэҥ билиилээх, ырааҕы  ырыҥалыыр киэҥ толкуйдаах буоларын  ситиһэр, кини төрөөбүт дойдуга, ийэ сиргэ, үтүө сыһыаҥҥа  иитиллэр; уол оҕону, эр киһини өрө тутан, уопсастыбаҕа  билиһиннэрэр, киэҥ эйгэҕэ таһаарар сыалын-соругун ситтэ, дьон-сэргэ болҕомтотун  тарта. Онон тэрээһин салгыы ситэн-хотон истэҕинэ уол оҕону иитиигэ көдьүүстээх ньыма буолуо диэн эрэнэбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ иитии-сайыннарыы эйгэтигэр саҥалыы үлэни тэрийэр хайысхалаах «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама ис хоһоонугар толору сөп түбэһэн, далааһыннаныа диэн баҕа санаалаахпыт.

Геннадий Охлопков,

Саха ϴрөспүүбүлүкэтин оҕолорун

уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун

бэрэссэдээтэлэ, Российскай Федерация

суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ