Сокуону сурастахха

«Универсальнай» босуобуйа

17 диэри саастаах оҕолорго саҥа биир босуобуйа («универсальнай» босуобуйа) бэриллэр буолуоҕа. Оҕолоох, кыра дохуоттаах ыалларга билигин бэриллэ сылдьар ыйдааҕы босуобуйалары барыларын солбуйар биир төлөбүр буолуоҕа. Сүрүн ирдэбилэ – дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр тиксэринэн, тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах буолуохтаахтар. Бастакы, иккис, үһүс оҕо диэн уонна хаһан төрөөбүтэ оруола суох. «Универсальнай» босуобуйа кээмэйэ эрэгийиэҥҥэ олохтоммут тиийинэн олоруу алын кээмэйин 50%-гар, 75%-гар уонна 100%-гар тэҥнэһэр. Сайабылыанньаны Социальнай пуондаҕа,«Госуслуги» портал нөҥүө, эбэтэр, Элбэх өҥөнү оҥорор киин (МФЦ) нөҥүө биэриэххэ сөп.

Социальнай пуонда

Тохсунньуттан саҥа социальнай пуонда үлэтин саҕалыаҕа. Биэнсийэ пуондата уонна Социальнай страховкалааһын пуондата холбоһон Социальнай пуонда тэриллиэҕэ.  Сүрүн сыала – нэһилиэнньэ социальнай өҥөнү туһаныытын судургутутуу. Бары социальнай судаарыстыбаннай өҥөлөрүнэн нэһилиэнньэ биир сиртэн хааччыллыаҕа. Бу уларыйыы биэнсийэлээхтэри да, инбэлииттэри даҕаны таарыйбат, биэнсийэлэрин ылбыттарын курдук ыла, атын анаммыт босуобуйалар ыйыллыбыт болдьохторугар төлөнө туруохтара. Сүүрэр, түбүгүрэр ирдэммэт.

Муниципальнай уокуруктары тэрийии

2023 сылтан поселениелар, муниципальнай оройуоннар баһылыктарын, бэрэстэбиитэллээх уорганнарын анааһыны, быыбардааһыны тохтотууга бэлэмнэнии үлэтэ барыаҕа. Саҥа сокуоҥҥа 2023 сылтан 2028 сылга диэри көһүү түһүмэҕэр муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын боломуочуйата бүттэҕинэ, муниципальнай тэриллии территориятын кыраныыссаларыгар муниципальнай уокурук тэриллэр, оттон поселениелар олохтоох салайыныыга уорганнарын боломуочуйата бүттэҕинэ, олохтоох нэһилиэнньэ сөбүлэҥэ баар буоллаҕына, биир таһымнаах тиһиккэ киириэхтэрин сөп. Онуоха билигин баар административнай-территориальнай единица (улус/оройуон, өрөспүүбүлүкэ суолталаах куорат, куорат, бөһүөлэк, нэһилиэк, сэлиэнньэ) оннунан хаалларыллар.

Сокуон барыла икки тылынан

Сокуону оҥоруу үлэтэ-хамнаһа (законотворческий процесс) чыҥха уларыйыаҕа. Урут сокуон барылын көҕүлээн киллэрэр бырааптаах субъектар (субъекты законодательной инициативы) сокуон барылын, ол эбэтэр бырайыагын, биир эрэ судаарыстыбаннай тылынан -- нууччалыы -- бэлэмнээн, Ил Түмэҥҥэ киллэрэр буоллахтарына, билигин сокуон икки судаарыстыбаннай тылларынан иккиэннэринэн киллэрэргэ эбээһинэстиир.

Бу сокуон барылыгар сыһыарыы докумуоннар, холобур, быһаарыы сурук (пояснительная записка), финансовай уонна экэнэмиичэскэй өттүнэн быһаарыы (финасово-экономическое обоснование) эмиэ икки тылынан оҥоһуллуохтаахтар. Оттон Ил Түмэн ол икки тылынан киирбит сокуон барылын көрүү уонна ылыныы бары стадияларыгар, ол эбэтэр бастакы, иккис уонна үһүс ааҕыыларга барыларыгар, эмиэ икки тылынан тэҥҥэ көрөр уонна ылынар буолуоҕа.

Үлэ тѳлѳбүрүн алын кээмэйэ

Дойдуга үлэ тѳлѳбүрүн алын кээмэйэ (МРОТ) 6,3 % үрдүѳҕэ. Ыйга суумата 16 242 солк. олохтонуоҕа. Ол курдук, быhа холоон,  бүддьүѳт эйгэтин үлэhиттэрин хамнастара 3,5 мѳл.солк. улаатара күүтүллэр. 2022 сыл тохсунньу 1 уонна бэс ыйын 1 күннэригэр МРОТ-у үрдэтэннэр, билигин 15 279 солк тэҥнэһэр. Саха сиригэр оройуоннааҕы коэффициены учуоттаан бу суума 21 391 — 30 558 солк диэри араастаһар.

Хамнас үрдээһинэ

Бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын кырата 8% үрдэтиэхтэрэ. Бастатан туран, быраабы көмүскүүр уорганнар уонна байыаннай сулууспалаахтар хамнастара үрдүөҕэ. Онтон федеральнай таһымнаах судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ, гражданскай судаарыстыбаннай сулууспалаахтарга, судьуйаларга, борокуруордарга үрдүөхтээх. Инфляция таһымынан, 8%-тан кырата суох, индексация оҥоһуллуоҕа. Бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтэргэ 1,006 триллион солк. көрүлүннэ, бу суума үс сылга суоттанна. Маны таһынан Саха Сирэ миэдиктэр хамнастарын үрдэтиигэ эбии 238 мөл 685 тыһ. солк. ылыаҕа. Бу үп мэдиссиинискэй булгуччулаах страховкалааһын пуондаларыгар тыырыллыаҕа.  2023 сылга  балыыһаларга, поликлиникаларга эбии 18 тыһ. быраас уонна 20 тыһ. кэриҥэ орто мэдиссиинэ исписэлиистэрэ үлэлии кэлиэхтэрэ. Өссө өрөспүүбүлүкэҕэ  оройуон хаһыатын суруналыыстарын хамнастара 2023 сылтан эбиллиэҕэ. Бу сыалга 72,5 мөл. солк. үп-харчы эбии көрүлүннэ.

Уһук Илиҥҥи ипотека

Дойду бырабыыталыстыбата Бэрэсидьиэн  Владимир Путин сорудаҕынан, «Уһук Илиҥҥи ипотека» бырагырааматын  2030 сылга диэри уһатта.Чугастааҕы үс сылга «Уһук Илиҥҥи ипотека» бырагырааматыгар бүддьүөккэ 70 млрд солк. көрүллүбүт,  мантан 20 млрд  солк. — 2023 сылга. «Уһук Илиҥҥи ипотека» бырагырааматын усулуобуйата быйылгыттан кэҥэтиллибитэ.    Урукку өттүгэр туһааннаах бырагырааманан  35-гэр диэри саастаах эдэр ыаллар,  соҕотох төрөппүттэр (18 саастарыгар диэри оҕолоох), «Уһук Илиҥҥи гектар» бырагыраама кыттыылаахтара эрэ туһаналлара. Оттон билигин  2% ыстаапкалаах кирэдьиитинэн Уһук Илиҥҥэ биэс сылтан итэҕэһэ суох олорон үлэлээбит миэдиктэр уонна педагогтар туһанар кыахтаннылар.

Үрдүк үөрэххэ туттарсыы

2023 сылга бакалавриат, специалитет, магистратура бырагыраамаларыгар үөрэххэ ылыы быраабылатыгар уларытыы киирэр. Саҥа быраабылаҕа олоҕуран, абитуриент икки сайабылыанньаны тэҥинэн биэрэр, ол иһигэр федеральнай хааһынаттан көрүллэр үп суотугар үөрэххэ, ону тэҥэ, дуогабарынан төлөбүрдээх миэстэлэргэ. Үөрэх бары көрүҥэр бүддьүөт миэстэлэригэр үөрэххэ ылыы болдьоҕо, ол иһигэр эбии үөрэххэ ылыы барыларыгар биир кэмҥэ барыаҕа. Эһиилгиттэн үөрэх бары көрүҥэр биир кэлим эксээмэн (ЕГЭ) түмүгүнэн докумуону тутуу больдоҕо от ыйын 20 күнүттэн эрдэлиэ уонна от ыйын 25 күнүттэн хойутуо суохтаах. Үөрэххэ ылыы эбии болдьоҕо атырдьах ыйын 29 күнүттэн хойутаабакка түмүктэниэ.Үөрэххэ туттарсыы саҥа быраабылата 2023 сыл кулун тутар 1 күнүттэн олоххо киирэр уонна 2027 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри үлэлиэҕэ.

«Госуслуги» порталга чэпчэтии тохтуур

“Госуслуги” портал нөҥүө судаарыстыбаннай пошлинаны төлүүргэ 30%-наах чэпчэтии тохтуур буолла. 2023-2025 сыллардааҕы федеральнай бүддьүөккэ бу чэпчэтии ороскуота киирбэтэ.  Бырабыыталыстыбаҕа чэпчэтиини тохтотуу бу порталтан маассабай барыыга тиэрдиэ суоҕа диэн эрэнэллэр.

Булт быраабылата уларыйар

Саха Сиригэр  андаатары балаҕан ыйын 10 күнүттэн  кулун тутар 31 күнүгэр диэри бултаныллар буолла (120 күнтэн элбэх).  Ону тэҥэ, саас атыыр көҕөнү бултуурга икки булчукка биир тыыннаах куһу мончуук быһыытынан туһанар кыах бэрилиннэ.2023-2024 сс. булт сезонугар туйахтаах кыылларга бултааһын  Булт быраабылатын чэрчитинэн ыытыллар.

Холобур, балаҕан ыйын 15 күнүттэн тохсунньу 10 күнүгэр диэри тайахха, оттон туртаска уонна кыыл табаҕа алтынньы 1 күнүттэн  тохсунньу 10 күнүгэр диэри уонна бүүчээҥҥэ сэтинньи 1 күнүттэн тохсунньу 31 күнүгэр диэри сааһыттан тутулуга суох бултааһын көҥүллэнэр.

«Больничнай» төлөбүрэ

Үлэни биэрээччилэр социальнай страховкалааһыҥҥа усунуостарын төлүүллэригэр биир тарыып олохтонор. Ол түмүгэр, урбаанньыттар, тэрилтэлэр бииргэ үлэлэһиилэрэ эмиэ судургутуйар. Үс сиргэ отчуот ыытар оннугар, биирдэ эрэ ыыталлар. Сорох төлөбүрдэр, холобур, “больничнай” лиис суумата үрдүөҕэ. Ону тэҥэ, “ГПХ” (гражданскай-быраап дуогабарынан) үлэлиир дьоҥҥо эмиэ “больничнайдара” төлөнөр буолар. Холобур, “ГПХ” дуогабарынан үлэлиир дьахталлар дэкириэт уоппускатын төлөбүрүн ылар кыахтаналлар.