Бэлиитикэ

--Василина Павловна, оруобуна сыл ааспыт эбит, эйигин ыччат бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн анаабыттара.

-- Ыччат бырабыыталыстыбата 2010 сыллаахха тэриллибитэ. СӨ Бырабыыталыстыбатын иһинэн үлэлиир. Үс сыл буола-буола саҥа састаап талыллар. Уопсастыбаннай тэрилтэ буолан, хамнас эҥин көрүллүбэт, көхтөөх, мотивациялаах, актыыбынай ыччат бэйэтэ баҕа өттүнэн кыттыһан үлэлэһэр. Биллэн турар, улахан куонкуруһу ааһан киирэллэр. Онно сүүмэрдиир хамыыһыйа туох санааттан чилиэн буола сатыылларын иҥэн-тоҥон ыйытар. Талаһар төрүөттэрэ араас: ким эрэ бэйэтин идиэйэтин олоххо киллэрээри, онно күүс-көмө буолар хамаандаҕа наадыйан, хайалара эрэ салайар-тэрийэр үлэҕэ үөрэнээри, уопуттаах дьонтон сүбэлэттэрээри, сорохтор каадыр резервэтигэр киирээри. Ону саамай бастыҥнарын талан ылабыт. Билиҥҥитэ 30 киһилээхпит. Бары эдэрдэр, 35 саастарын туола иликтэр. Олор истэригэр учууталлар, салайааччылар, быраастар, инженердэр, урбаанньыттар, устудьуоннар уо.д.а. бааллар. Хас биирдиилэрэ тустаах хайысхаларынан үлэлии сылдьаллар. Сорукпут – өрөспүүбүлүкэбит социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоҕор ыччаты көҕүлээһин, интэриэһин уһугуннарыы, кытыннарыы. Онуоха биһиги консультативнай уорган буоларбытынан, ыйан-кэрдэн, сүбэлээн биэрэр эбээһинэстээхпит.

Бэрэссэдээтэл быһыытынан мин бырабыыталыстыбам чилиэттэриттэн саҕалаабыт бырайыактарын тиһэҕэр тиэрдэллэрин ирдиибин. “Хайа, төһөлөстүгүт? Хайдах оҥоро сылдьаҕыт” диэн хонтуруоллаабакка, ылсыбыт дьыалаларыгар бэйэлэрэ эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһалларын эрэйэбин. Бары да тустаах үлэлээх дьон. Онон сорохтор ноҕуруускалара улахан буолан тохтууллар, оччоҕо кинилэр оннуларыгар атын киһини ылабыт. Хас биирдии саҥа чилиэҥҥэ сыал туруорабыт – манна  билиини-уопуту иҥэринэ-ылына эрэ буолбакка, бэйэҥ сатабылгыттан, үөрүйэххиттэн эмиэ  биэриэхтээххин диэн.

--Үлэҥ туһунан сырдат эрэ.

-- Ыччат бырабыыталыстыбатыгар 2015 сылтан баарбын. Ити кэм иһигэр араас бырайыагы иилээн-саҕалаан салайбытым: “Открытый опыт”, «ПРО Якутии. Поселение — ресурс основы Якутии», «Лидеры Якутии»,  «Академия лидера», «Академия волонтера», «Открытые сердца», о.д.а. Итинтэн хас да бырайыага грант ылбыта.

 Билигин эмиэ араас хайысхаҕа бырайыактаахпыт. Холобура, тыа хаһаайыстыбатын салаатын ылар буоллахха, тыа ыччатын “Саҥа Саха сирэ” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи форумун ыытыахтаахпыт. Онно быйылгы быыбарга талыллыбыт эдэр баһылыктары ыҥыран, салайар үлэ сатабылларыгар үөрэтиэхпит. Нэһилиэк дьокутааттарыгар туспа былаһаакка тэрийиэхпит. Туох боломуочуйалаахтарын, статустарын туһанан, тугу туруорсар кыахтаахтарын сырдатыахпыт. Үсүһүнэн, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир ыччаты түмэн, баар кыһалҕалары быһаарар суолу тобулуохпут, умнууга баран эрэр “Эдэр фермер” куонкуруспутун сөргүтэн ыытыахпыт.

Уопсайынан, төһө да интэриниэт үйэтигэр олордорбут, кытыы дэриэбинэлэргэ информация ситэ-хото тиийбэт эбит. Дьиҥэр, дьиэ туттарга, биисинэс тэринэргэ, кэтэх хаһаайыстыбаны тутарга үтүмэн элбэх чэпчэтии, бырагыраама, субсидия көрүллэр. Ону билбэттэр, ол иһин туһаммакка хаалаллар. Онон ыччат үп-харчы (финансовай) уонна суут-сокуон (правовой)    туһунан билиитин үрдэтиэх тустаахпыт. Ити туһуттан бу соторутааҕыта “Молодежный омбудсмен” диэн сайт арыйдыбыт. Сыылката mymolprav.ru диэн. Итиннэ киирэн, юридическай консультацияны босхо ылыаххытын сөп.

Бу нэдиэлэҕэ СӨ Бырабыыталыстыбатын саҥа бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенконы кытта көрсөн, үлэбит, былааннарбыт туһунан  кэпсэттибит. 

   -- “Открытый опыт” диэн бырайыаккытынан министиэристибэлэргэ стажировкалары тэрийэҕит. Ол туох туһалааҕый?

  --Бастатан туран, эдэр исписэлиистэргэ уопут буоллаҕа дии, бэйэлэрин тургутан көрөллөр. Холобура, быраас кыыс СӨ Доруобуйа харыстабылыгар министиэристибэтигэр стажировкаланан баран: “Балыыһаҕа үлэлиир ыарахан дии саныырым, ону баара манна түбүктээх эбит. Суох, госсулууспаҕа барбат эбиппин”, -- диэбитэ. Ити аата кини бэйэтин аналын, эйгэтин, ханна быдан туһаны аҕаларын өйдөөтөҕө. Эдэр киһи олоҕун суолун таларыгар көмө буолбуппут – үлэбит үтүө түмүгэ. Аны туран, чунуобунньуктары үөҕэллэрэ кистэл буолбатах. Оттон маннык стажировкаҕа сылдьан баран, оруна суох саҥаралларын өйдүүллэр. Итиэннэ үлэ чааһыгар тугу тупсарыахха сөбүн этэллэр, ону каадыр департаменыгар булгуччу тиэрдэбит. 

-- Ыччат бэлиитикэтин туһунан санааҕын үллэһин эрэ.

-- РФ Конституциятыгар көннөрүүлэр киирэннэр, Госдума дьокутааттара ыччат бэлиитикэтин туһунан сокуон барылын бэлэмнээн, бастакы ааҕыыга тута ылыннылар. Бу улахан ситиһии. Федеральнай сокуон быһыытынан бигэргэннэҕинэ, дойду тыһымыгар ыччат бэлиитикэтин структурата сааһыланыа этэ. Саҥа сокуоҥҥа “ыччат диэн 14-тэн 35-гэр диэри саастаах дьон” диэн чопчу ыйыллыр. Билигин Арассыыйаҕа 30 сааска, оттон Саха сиригэр 35-кэ диэри. Ол эрээри биһиэттэрэ 30-тарын ааспыт буолан, федеральнай чэпчэтиилэргэ хапсыбакка хаалаллар. Онон барыбытыгар тэҥ буолара ордук.

Уопсайынан, биһиги өрөспүүбүлүкэбит ыччат бэлиитикэтигэр уонна сокуонугар бары эрэгийиэннэртэн инники күөҥҥэ сылдьар. Муударай салайааччылардаах буоламмыт, хомсомуол суох буолаатын кытта, 1991 cыллаахха ыччат кэмитиэтин, онтон тута министиэристибэтин тэрийбиттэрэ хайҕаллаах уонна махталлаах.

Мин Арассыыйа элбэх куоратыгар сырыттым: Красноярскай, Казань, Воронеж, Салехард, Екатеринбург уо.д.а. Олорго барыларыгар Ыччат дьиэтэ (Дом молодежи) диэн баар. Ыччат министиэристибэтэ, тэрилтэлэрэ, уопсастыбаннай түмсүүлэрэ ыытар тэрээһиннэрэ барыта онно буолар эбит. Оттон биһиэхэ тугу эмэ тэрийээри гыннахха, тыйаатырдары, спорт саалалары ааттаһыы бөҕөнөн харчыга уларсабыт. Дьиҥэр, Дьокуускайга Ыччат дьиэтэ баара эбитэ буоллар.

Муниципальнай тэриллиилэрбитин ылар буоллахха, каадырынан хааччыллыы боппуруоһа сытыытык турар. Сорох оройуоннарга бүтүн  управлениелар бааллар. Оттон сорохторго улуус үрдүнэн соҕотох исписэлиис ыччат бэлиитикэтинэн дьарыктанар. Аны, ол үлэһиттэригэр ыччат дьыалатын эрэ буолбакка, спорду, туризмы, урбааны, НКО-лары – барытын сүктэрэллэр. Оннук элбэх эбээһинэстээх киһи, биллэн турар, отчуоттан ордубата чахчы.

Салгыы нэһилиэктэргэ тиийдэххэ, олохтоох бүддьүөттэригэр ыччаты кытта үлэлэһиигэ үп көрбөттөрө хомолтолоох. Дьиҥэр, улахан нэһилиэккэ штат да тутар кыахтаахтар. Уопсастыбаннай төрүккэ лиидэр диэни талаллар да, атын үлэлээх буолан, бары күүһүн-уоҕун уурбата сэрэйиллэр.

--Ыччат миниистирин солбуйааччынан үлэлээбит буолаҥҥын, кыһалҕаны иһиттэн билэҕин. Наһаа эдэр сылдьан үрдүк дуоһунаска анаммытыҥ буолбаат?

-- 25 сааспар. Салайар үлэҕэ улахан оскуоланы ааспытым. Мин үлэлиир кэммэр (2016-2018 cc.) өрөспүүбүлүкэҕэ Ыччат, эһиилигэр Волонтер сыллара биллэриллибиттэрэ. Ол чэрчитинэн буолар тэрээһиннэри барытын  сүрүннээбиппит. Тутар этэрээттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы сүлүөттэрин, “Синергия Севера” форуму, Мииринэйгэ Ыччат ыһыаҕын, о.д.а улахан түһүлгэлэри тэрийбиппит. «Сахатранснефтегаз» маастара хайдах эмискэ миниистири солбуйааччы буолбуппун бэркиһээбит киһи элбэҕэ. Миигин “М.И.Н.И.С.Т.Р” дьыалабыай оонньууга үчүгэйдик кыттыбыппын бэлиэтии көрбүттэр этэ. Оччолорго тустаах үлэм таһынан идэлээх сойуустар федерацияларын ыччакка сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этим.

-- Онтон 2018 с. министиэристибэҕит уларыйбыта, ол кэннэ эйигин биир кэмҥэ харах далыттан сүтэрэн ылбыппыт.

--Аһара бэйэбин биэрэн туран, этэргэ дылы, тус олохпор бириэмэ да хаалларбакка, утуйары да умнан туран үлэлээн, дэлби сылайбыт этим, онон аҕыйах ый сынньаммытым. Айар куттаах, бэйэлэрэ биисинэстээх, сонун дьарыктаах дьоннуун алтыһан, эйгэбин кэҥэппитим,  сири-дойдуну кэрийэн, хайаларынан сылдьан, күүс-сэниэ ылыммытым. Онно өйдөөбүтүм -- барытыгар баланс диэн баар буолуохтааҕын. Онон билигин ортотун көрөн, үлэни-сынньалаҥы тэҥҥэ дьүөрэлээн, уопсай дьыаланы уонна тус олоҕу алтыһыннаран, ис турукпун уонна доруобуйабын көрүнэн, эбээһинэспинэн эрэ буолбакка, сөбүлүүр дьарыкпынан эмиэ үлүһүйэн, табыгастаахтык дьаһанан олорорго кыһаллабын. Эрдэ турар уонна эрдэ утуйар үөрүйэҕи киллэрдим. Үчүгэйдик үлэлиир киһи үчүгэйдик сынньаныахтаах, оччоҕо элбэҕи ситиһэр, үлэтэ көдьүүстээх буолар.

-- Билигин АГУТУ проректораҕын дуо?

-- Ол сынньанар кэммэр 4 сыллаах аспирантураҕа туттарсан киирбитим. Эһиил бүтэрэбин, политолог буолабын. “Политическое лидерство женщин в Республике Саха (Якутия)”  диэн тиэмэҕэ диссертация суруйа сылдьабын.

 Наукаҕа кэлээппин кытта, Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар ректор сүбэһитинэн ыҥырбыттара. Быйыл Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет диэн буоллубут. Онон үөрэтэр эйгэбит кэҥээтэ, ирдэбилбит улаатта. Билигин Аартыкаҕа болҕомто олус күүһүрдэ, оннооҕор РФ таһымыгар бүтүн министиэристибэ баар. Онон хотугу эргимтэҕэ олорор уратыбытын туһаныахпытын наада.

Мин иитэр үлэҕэ уонна уопсастыбаны кытта сибээскэ проректорбын. Эмиэ ыччат ортотугар баарбын. Билиҥҥи ыччат олус сайдыылаах, саҥаны-сонуну түргэнник ылынар. Ол эрээри хамнас оҕо ахсаанынан ааҕыллар буолуоҕуттан, дьыссааттан саҕалаан үрдүк үөрэх кыһаларыгар тиийэ, наһаа бүөбэйдиир буоллубут. Ол үөрэх-билии хаачыстыбатыгар эрэ охсор буолбатах, олоххо бэлэмэ, кыайан күрэстэһэр кыаҕа суох дьону иитэн таһаарарга күһэйэр.

--Эн Ураллааҕы федеральнай университеты сахалартан соҕотоҕун кыһыл дипломунан бүтэрбитиҥ. Бука, үлэлэтэ хааллара сатаабыттара буолуо дии?

 -- Оннук. Ол эрээри мин дойдубар төннөр санаалааҕым. Баҕар, ол оҕо сылдьан “Сүрэх тэбэрин тухары” курдук төрөөбүт дойду сайдыытыгар кылааккын киллэрэр ордук суолталааҕын сэһэргиир айымньылары аахпытым сабыдыала буолуо. Гаас инженерэ үөрэхтээхпин. Идэбинэн түөрт сыл үлэлээбитим. “Технарь эрээригин хайдах бэлиитикэҕэ, салайар үлэҕэ таласпыккыный?” диэн ыйытаҕын. Төттөрүтүн чопчу (точнай) наукаҕа дьоҕурдааҕым былаанныырбар, толкуйдуурбар, санаабын сааһылаан саҥарарбар олус көмөлөһөр. Оҕо сылдьан математик этим. Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирсэн, норуоттар икки ардыларынааҕы олимпиадаҕа кыттыбыттаахпын. Төрдүм Сыымах. Онно начаалынай оскуоланы бүтэрээт, Майа гимназиятыгар киирбитим. Ийэм аахтан эрдэ тэйбит буоламмын, нууччалыы эттэххэ, самостоятельноска кырабыттан үөрэммитим. Ким да миигин интэринээккэ “уруоккун аах” диэн хонтуруоллаабатын үрдүнэн, бэйэм дьаныһан дьарыктанарым, бибилэтиэкэлэринэн сылдьарым. 

    --Чиҥ билиилээх буолаҥҥын, былырыын “Лидеры России” куонкурус полуфиналыгар уһулуччу үчүгэй көрдөрүүлээх этиҥ. Аны, «У.М.Н.И.К. Якутии», «Стратегический резерв», о.д.а бырайыактары көмүскүүр күрэхтэргэ өрүү бастыыгын.

         -- Ити ситиһиилэр барыта оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитим түмүгэ. Ол акылаатыгар тирэҕирэн, билигин бэйэбин салгыы сайыннарарга кыһаллабын. Ол аҥаардас үөрэх-билии эрэ өттүнэн буолбакка, айар үлэҕэ эмиэ. Айылҕаны уруһуйдуурга уһуйуллубутум, хартыыналары суруйарга холонон көрөбүн. Инникитин бэлиитикэнэн дуу, билиминэн дуу барарбын билигин чопчу билбэппин. Ол гынан баран, дьылҕам саҥа тургутууларга ыҥырдаҕына (вызов), боруобалаан көрөргө дьулуһуом. Халыыпка киирбит биир тэҥ олохтооҕор, уустугу туорууру, ону кыайары быдан сөбүлүүбүн, этэргэ дылы, хараҕым уоттана, бэйэм эрчимирэ түһэбин.

      -- Бу ааспыт ыйга ыытыллыбыт РФ Ыччатын бырабыыталыстыбаларын ассоциациятын XII сийиэһигэр эйигин бу Ассоциация бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан анаатылар. Аны туран, ыччат идиэйэтэ олоххо киирэригэр көмө-тирэх буолар “бырайыактыыр офискыт”, итиэннэ бырабыыталыстыбаҕыт бэйэтэ бастыҥынан ааттанна. Бу эн биир сыллаах үлэҥ ситиһиитэ диир оруннаах. Өссө да ситиһиилэри эйгиттэн  эрэйэбит, эрэнэбит.