Бэлиитикэ

Мунньаҕы Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева салайда. Кини ханнык судаарыстыбаннай өйөбүллэр баалларын кэпсээтэ. Ол да үрдүнэн төрөөбүт тылларын билэр дьон аҕыйаан иһэрин, ону да үксэ кырдьаҕастар буолалларын эттэ. Тыл ассимиляцията эдэр дьоҥҥо ордук охсууну оҥорбутун таарыйда. Онон аныгы кэм тэтимигэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара сүппэтигэр ураты болҕомто ууруллуохтааҕын ыйда.

Чаастара икки бүк аччыыр

Үөрэх миниистирин солбуйааччы Владимир Тихонов үөрэҕирии эйгэтигэр бу хайысхаҕа туох үлэ барарын билиһиннэрдэ:

--Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тыллара сүппэтигэр былааннаах үлэ ыытыллар. Оскуола, уһуйаан эрэ таһымыгар буолбакка, үрдүк уонна орто анал үөрэх кыһаларыгар эмиэ. Эбэҥкилии, эбээннии, дьүкээгирдии, долганныы уонна чукчалыы тылынан уруоктар, эбии үөрэхтээһин дьарыктара кэккэ оскуолаларга ыытыллаллар. Маныаха дойду “Үөрэх туһунан” сокуонугар олоҕуран, төрөппүттэр уонна оҕону сокуонунан иитэр дьон үөрэнээччи ханнык тылынан үөрэнэрин оскуолаҕа киириэн иннинэ бэйэлэрэ талаллар, сайабылыанньа суруйаллар.

Төрөөбүт тылы статуһуттан уонна социолингвистикатыттан көрөн, түөрт модельга араараллар. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар оҕолоро үһүс моделынан үөрэнэллэр. Ол эбэтэр төрөөбүт тыллара анал биридимиэт быһыытынан бэриллэр.

Үөрэх былаанынан, федеральнай ыстандаарт ирдэбилинэн, төрөөбүт төрүт тылы үөрэтиигэ 44 чаас көрүллэр. Ол иһигэр 21 чаас -- алын кылаас оҕолоругар, 23 чаас -- V-IX кылаастарга. 225 оскуолаҕа төрөөбүт тыллара -- саха тыла (35,10%), оттон 36 оскуолаҕа -- аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тыллара (5,6%).

Үөрэх министиэристибэтэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларыгар араас олимпиадалары, научнай-чинчийэр кэмпириэнсийэлэри тэрийэр. Учууталларга сийиэстэр, идэни үрдэтэр куурустар, стажировкалар буолаллар. Маны тэҥэ 2024 сылга диэри судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары сайыннарыыга туһуламмыт анал бырагыраама үлэлиир. Бу бырагыраама чэрчитинэн былырыын тохсуһу уонна уон биириһи бүтэрээччилэр кэлим судаарыстыбаннай эксээмэннэригэр хонтуруоллуур-мээрэйдиир матырыйааллары оҥорбуттара. Ону таһынан саха, эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, чукча, долган тылларыгар улуус уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах олимпиадалар сорудахтарын бэлэмнээтилэр. Маны тэҥэ V кылаас үөрэнээччилэригэр тылы сайыннарар соруктаах “Сайдыы” диэн сахалыы бырагыраама үлэлээн эрэр. Алын кылаас үөрэнээччилэригэр дьүкээгир тылынан бэчээттэммит уонна электроннай көрүҥүнэн үөрэх босуобуйалара таҕыстылар. Нуучча-дьүкээгир тылдьыта, эбэҥки тылын бэйэ үөрэтэр кинигэтэ, “Төрүт тыллар” үөрэх портала баар буолла.

Өрөспүүбүлүкэҕэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын 63 учуутал үөрэтэр. Табыһыттар, кырдьаҕастар курдук тылы илдьэ сылдьааччылар үөрэх бырассыаһыгар кыттыбаттар. Ол эрээри инникитин ол боппуруос көтөҕүллүөҕэ.

Аныгыскы үөрэх дьылыгар Дьокуускайга эбэҥки тылын үөрэтэр уһуйаан арыллара былааннанар. Билигин киин куоракка 46 оҕо эбэҥки тылынан үөрэнэр: 38-с оскуолаҕа 22 оҕо, 26-с оскуолаҕа 24 үөрэнээччи.  Оттон уһуйааҥҥа үөрэтии суох.

Үлэ барарын үрдүнэн, быһаарыллара уустук боппуруостар үгүстэр. Ол курдук, саҥардыллыбыт федеральнай үөрэх ыстандаартынан төрөөбүт тылы үөрэтиигэ чаас аҕыйыыр чинчилээх эбит. Алын кылаас оҕолоругар 21-тэн 10 чааска диэри, оттон орто сүһүөх кылаастарга 23-тэн 12 чааска диэри аччатаары тураллар. Саҥа ыстандаарт балаҕан ыйын 1 күнүттэн олоххо киириэхтээх.

Ити сарбыйыы педагогтар түмсүүлэрин иһигэр долгутууну үөскэтэр. Онон кулун тутар 25 күнүгэр диэри РФ Үөрэҕин министиэристибэтигэр төрөөбүт тылы үөрэтиигэ чааһы элбэтэргэ этиилэрин тиэрдиэхтээхтэр. Маныаха үөрэх былаанын бэлэмнии сылдьалларын Владимир Тихонов кэпсээтэ.

Быйылгы үөрэх дьылыгар аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын харыстыырга уонна тарҕатарга араас тэрээһиннэр былааннаммыттар. Ол курдук, туундара дьүкээгирдэрэ туттар тылларыгар методическай босуобуйалары, V уонна XI кылаас оҕолоругар учуобунньуктары бэлэмнииллэр. Төрүт тылларга уһуйар үөрэх платформаларын тупсарыыга 3 мөлүйүөнтэн тахса үп көрүллүбүт.

Санкт-Петербурга төрөөбүт тыл учууталларыгар анаан үһүс төгүлүн Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэс ыытыллыаҕа. Манна Сибиир уонна Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларын, култуураларын билиҥҥи туругун ырытыахтара.

Сыппараҕа көһөрөр уолдьаста

Инновация миниистирэ Анатолий Семенов ВКС нөҥүө кэпсэтиигэ кыттыста:

-- Бу салааҕа судаарыстыбаннай өйөбүл баар. Саха Сиригэр төрөөбүт тылынан саҥарарга, истэргэ, ааҕарга хааччахтааһын суох. Ол курдук, судаарыстыбыннай (сахалыы, нууччалыы) уонна официальнай (эбэҥкилии, эбээннии, дьүкээгирдии, долганныы, чукчалыы) тылларынан таһаара олоробут. Тохсунньу 13 күнүнээҕи туругунан, сонуну киэҥник тарҕатар 217 сириэстибэ баара бэлиэтэммит. Итинтэн 48-һа -- судаарыстыбаннай хаһыат, 27-тэ -- сахалыы тылынан. Тэлэбиидэнньэ 2 ханаала, араадьыйа 1 долгуна уонна 39 саайт үлэлиир.

“Саха” НКИХ “Геван” биэриини бэлэмниир, араадьыйаҕа нэдиэлэҕэ үстэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларынан тахсаллар. Анаабыр, Эдьигээн, Аллараа Халыма, Усуйаана, Эбээн-Бытантай оройуоннарын хаһыаттара анал рубрикалардаахтар. Ыйга биирдэ өрөспүүбүлүкэҕэ барытыгар тарҕанар “Илкэн” хаһыат бэчээттэнэр.

Министиэристибэ өттүттэн “Илкэн” үөрэтэр, сонуну тарҕатар, биэс тылынан тахсар порталын судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киллэрэри туруорсабыт. Бу Саха Сирин официальнай тыллара сайдалларыгар төһүү күүс буолуо этэ. Саайты көрөөччү ахсаана элбиир. Ол эрээри үлэ анаалыһынан, сонуннары уонна публицистическай матырыйааллары тылбаастыыр исписэлиис суоҕун кэриэтэ.

Аныгы кэм ирдэбилинэн, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын цифровой киэпкэ көһөрөр кэм уолдьаста. Холобур, былырыын “Яндекс” сахалыы-нууччалыы тылдьыты оҥорбута. Улахан үлэ барбыт. Маннык курдук, аҕыйах ахсааннаах норуоттар электроннай тылдьыттарын таһаарыахха сөп. Маныаха тылы илдьэ сылдьааччылары (табаһыттары, булчуттары, ыстаада олохтоохторун), наука исписэлиистэрин кыттыһыннарыахпытын наада.

Бириэмийэлэринэн көҕүлээн

Аартыка уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев хоту олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара билиҥҥи туруга тостор мөлтөҕүн бэлиэтээтэ:

--Тыл туһугар туруулаһар энтузиастар үлэлэрин өйүүр кэм кэллэ. Ил Дархан 2013 сылтан бириэмийэ олохтообута: дьүкээгирдэргэ Н.И. Спиридонов-Тэки Одулок, эбээннэргэ В.Д. Лебедев, эбэҥкилэргэ Г.М. Василевич ааттарынан. Аны 2021 сылтан аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын туруорсуутунан, өссө икки бириэмийэ олохтонно: чукчаларга Г.И. Вельвина, долганнарга Н.М. Артемьева ааттарынан. Бу бириэмийэлэри тыл сайдыытыгар кылааттарын иһин туттараллар. Бүтэһик икки наҕараада үбэ Аартыканы сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааматынан бэриллэр. Маны тэҥэ араас научнай литэрэтиирэ бэчээттэнэр. Билигин сүтэн эрэр тыллары сөргүтэргэ электроннай ньымалары туһанар кэм кэллэ. Онно кыра да буоллар, үбүлээһин көрүллэр.

 Михаил Погадаев аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара харыстанара, сайдара инфраструктураттан быһаччы тутулуктааҕын санатта:

 --Аартыкаҕа уһуйааннар, оскуолалар уончалыы сыл тутуллубаттар. Төрөөбүт тыл чааһын аҕыйатан иһэллэр. Аҕыйах чаас – кыра хамнас. Ким онно сөбүлэһэн үлэлиэй? Өссө буолаары буолан, ыраах хоту? “Тыл уйаларын” тэрийэр кэм уолдьаспыт. Маныаха дьиэ кэргэҥҥэ болҕомто эмиэ ууруллуохтаах. Ийэ, аҕа, эбэ, эһэ төрөөбүт тылынан оҕолуун кэпсэттэхтэринэ эрэ тылбытын тыыннаах хаалларар кыахтаахпыт.

Докумуоҥҥа эрэ суруллар статус

Дьүкээгир норуотун бэрэстэбиитэлэ Вячеслав Шадрин хас даҕаны боппуруоска тохтоото.

--Официальнай статуһу бигэргэтэр сокуону аннынан нуорма-быраап аахталара суохтарын кэриэтэ. Билиҥҥитэ 42 национальнай статустаах нэһилиэк, 4 оройуон баар. Бу нэһилиэнньэлээх пууннар дьаһалталарын вывескаларыгар төрүт тылларынан сурук-бичик суох. Биллэриилэргэ, докумуоннарга ити эмиэ сыһыаннаах. Былааҥкалар эмиэ нууччалыы уонна сахалыы эрэ тылынан оҥоһуллаллар. Аны бу статустаах улууспут салалтатыттан туох да ирдэбил суох. Дьиҥэр, тылбаасчыт штата тутуллуохтааҕа буолуо дии.

Аны туран, тылы харыстыырга туһуламмыт, үбүнэн хааччыллыбыт биир даҕаны муниципальнай бырагыраама суох. Толкуйдаан көрдөххө, аччаабыта 46 муниципальнай бырагыраама баар буолуох этэ. Маны тэҥэ хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууҥҥа кыччаабыта икки бириэмийэ олохтонуон сөбө. Холобура, биирэ -- тылы илдьэ сылдьан пропагандалыыр кырдьаҕаска, иккиһэ – тылы саамай билэр үөрэнээччигэ. Бу улахан стимул буолуо этэ.

Саҥа федеральнай ыстандаарт чааһы сарбыйарын утарылаһыахха. Тыл диэн норуот буоллаҕа эбээт, кини салгыы тыыннаах хаалар дьылҕата. Үөрэтэр босуобуйа саҥардыллыыта бытаан, үп көрүллүүтэ кыра. Үөрэх былаанын үс төрөөбүт тылы хабар гына хайдах оҥоруохха сөбүн толкуйдуохха баара. Маныаха үбүлээһин боппуруоһун күүскэ туруорсуохха.

Уонча сыл анараа өттүгэр 51 оскуолаҕа аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара уруок быһыытынан бэриллэрэ. Биэс сыл анараа өттүгэр 40 буолбута, билигин 36 эрэ. Дьиҥэр, национальнай статустаах бары 70 пууҥҥа аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара туспа биридимиэт быһыытынан бэриллиэхтээх.

Төрөөбүт тыл учууталларыгар өйөбүл аччаата. Урут биир нэдиэлэҕэ 15 чаас көрүллэрэ, хамнастарыгар 15% эбиилик төлөнөрө. Билигин ол суох.  ЕГЭ-лээх эрэ учууталлары өрө тутар курдуктар. Чахчыта да оннук.

Кэлиҥҥи кэмҥэ “Тыл уйаларын” тэрийэр туһунан кэпсэтэбит. Былаан быһыытынан, уопсастыбанньыктар, баҕалаахтар оҕолору кытары дьарыктаныахтаахтар. Ол эрээри анал педагогическай идэтэ суох киһи оскуолаҕа үлэлээбэт диэн хааччахтааһын баар, оччоҕо кырдьаҕастарбыт, баҕалаахтарбыт бу бырайыакка хайдах кыттыһаллар?

Түмүгэр Вячеслав Шадрин үөрэххэ туттарсыыга төрөөбүт тылын билэр оҕоҕо 3 баалы эбэллэригэр, аҕыйах ахсааннаах норуоттар оҕолоругар анал истипиэндьийэни сөргүтэргэ эттэ. “Маны, саатар, хотугу филология устудьуоннарыттан саҕалыахха”, -- диэтэ.

Баҕалаах ыччат аҕыйах

Норуот дьокутаата, ХИФУ ректора Анатолий Николаев кэпсээбитинэн, университекка аҕыйах ахсааннаах норуоттар 1000-тан тахса ыччата үөрэнэр эбит. Балартан 52-тэ -- төрүт тылларга. Төрөөбүтр тылларын үөрэтиэн-билиэн баҕалаах аҕыйаҕын бэлиэтиир. Ол иһин национальнай статустаах оскуолаларга профориентационнай үлэ күүскэ барыахтааҕын, төрүт тылларын үөрэтэр идэлээх буоларга эрдэттэн анаан бэлэмнииргэ эттэ.

Быйыл Арассыыйа үрдүнэн төрүт тылларга олимпиада ыыталллар эбит. “Бу олимпиадаҕа кыайбыт оҕо, ЕГЭ-тин 75 баалтан үрдүк туттардаҕына, дойду ханнык баҕарар муннугар үөрэнэ барар бырааптаныа”, -- диэн ректор үөрүүлээх сонуну иһитиннэрдэ.

Аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Августа Марфусалова 30-тан тахса сыл устата тыл боппуруоһа көтөҕүллэрин, салалта өттүттэн үлэ барар эрээри, нэһилиэнньэҕэ тылы харыстыыр туһунан өйдөбүл киирэ илигин тоһоҕолоон эттэ.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин маҥнайгы солбуйааччы Александр Жирков сорох норуоттар Саха Сиригэр эрэ хаалбыттарын бэлиэтээн туран, СӨ хайдах сокуоннары ылынарыттан быһаччы тутулуктааҕын чопчулаата. Кини бу сугулаан туһунан тус санаатын бэйэтэ сааһылаан суруйуох буолбута, онон хатылаабаппын.

Түмүккэ хотугу норуоттар тылларын сайдыытыгар кылааттаах дьону Ил Түмэн аатыттан наҕараадалаатылар: Ф.Н. Татаева (дьүкээгир тылын учуутала, Аллараа Халыма), А.Е. Спиридонова (долган поэтессата), Ж.А.  Дьячкова (чукчалар ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ), Е.А. Кривошапкина (эбээннэр түмсүүлэрин салайар), Н.В.  Ситникова (төрүт тылы чинчийэр институт үлэһитэ),  Н.Ю. Ушницкая (аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын чинчийэр институт).

Галина Матвеева.