Бэлиитикэ

Бу тыын суолталаах боппуруос тула кэпсэтиигэ норуот дьокутааттара уонна судаарыстыбаннай былаас толоруулаах уорганын, РФ Ыксаллаах быһыыга-майгыга министиэристибэтин Саха сиринээҕи салаатын сүрүн управлениетын, СӨ Нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйар судаарыстыбаннай кэмитиэтин, баһаары утары судаарыстыбаннай сулууспалар бэрэстэбиитэллэрэ, Ил Түмэн аппараатын судаарыстыбаннай-правовой управлениетын исписэлиистэрэ кыттыыны ыллылар.

Икки кынат кэриэтэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баһаартан сэрэхтээх буолууга икки сокуон баар: 2008 сыл алтынньы 9 күнүгэр бигэргэммит «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баһаартан сэрэхтээх буолуу туһунан» уонна 2011 сыл ахсынньы 15 күнүгэр күүһүгэр киирбит «Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар баһаартан добровольнай (баҕа өттүнэн тэриллэр) харыстабылы өйөөһүн дьаһалын туһунан». Көтөр икки кынаттааҕын кэриэтэ, бу икки сокуон өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун, баай хара тыатын кытарартан көмүскүү-араҥаччылыы сылдьаллар.  

– Тустаах федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баһаартан сэрэхтээх буолуу туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоҥҥа уларытыы үс төгүл киллэриллэн, 10 ыстатыйа уларытыллыбыта, 5 ыстатыйа эбиллибитэ, – диэтэ Ил Түмэн аппараатын салайааччыны солбуйааччы, судаарыстыбаннай быраап управлениетын начаалынньыга Саргылаана Федулова. – Чуолаан баһаартан харыстабыл көрүҥнэрэ, сүрүн соруктара, олохтоох салайыныы, итиэннэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын боломуочуйалара, ону таһынан баһаарынай сулууспалар үп-харчы уонна матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй өттүнэн хааччыллыылара чопчуламмыта. Онон сокуон саҥардыллыбыт көрүҥэ 2022 сыл тохсунньу 1 күнүттэн үлэтин саҕалыаҕа.

Кини этиитин ситэрэн, Павел Петров киллэриллибит этиилэр уонна эбиилэр дьүүллэһиигэ туруоруллан баран ылыллыбыттарын быһаарда.

«Биһиги оробуочай мунньахтары хаста даҕаны төхтүрүйэн тэрийэммит, саҥа сокуон барылыгар киллэриллэр уларыйыылары дьүүллэспиппит уонна тустаах федеральнай сокуоннары өйөөбүппүт», – диэтэ. Санатан эттэххэ, бу боппуруоска сис кэмитиэт биир мунньаҕа бэс ыйын 8 күнүгэр буолбута, оттон сокуон саҥардыллыбыт барыла Ил Түмэн XXX (уочараттаах) пленарнай мунньаҕар көрүллүбүтэ.

Ландшафтнай баһаар — айылҕаҕа уот көнньүнэн туран, тыаны, араас үүнээйини, о.д.а. аҥаар кырыытыттан сиэһинэ.

Ойуур баһаара – ойуурга турбут уот. Көрүҥнэринэн мас үрдүнэн (верховой), сир ньуурунан (низовой), сир аннынан барар (подземный лесной), кыымнарынан ыһыахтанан, саҥа ачаахтары үөскэтэр (пятнистый) диэн арахсар.

Өссө бааллар: истиэп, торф... баһаардара.

Кыраныыссаны туораан, туспа судаарыстыба сиригэр тахсыбыт уот трансграничнай дэнэр. 

Боломуочуйа чопчуланыахтаах

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баһаарынай сулууспа бары көрүҥэр 8220 киһи үлэлиир, 869 тиэхиньикэ баар. Былырыын баччаларга пилотнай бырайыак быһыытынан, Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтик, Оҥхой уонна Кырыкый нэһилиэктэригэр баар добровольнай баһаарынай хамаандалар базаларыгар 19 киһилээх, үс тиэхиньикэлээх бастакы муниципальнай баһаарынай-быыһыыр сулууспа тэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 637 нэһилиэнньэлээх пуун баарыттан 240-на идэтийбит баһаарынай көмүскэллээх. 347 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа добровольнай баһаарынай хамаандалар үлэлииллэр.  

Ааспыт сайын уот курааны мэҥэстэн турбут ойуур баһаардара туох аймалҕаны оҥорбуттарын бары билэбит, өйдүүбүт. Сыыппара тылынан эттэххэ, 597 байыастаах 86 баһаарынай сулууспа этэрээттэрэ 17 улуус сиригэр-уотугар турбут 88 ойуур баһаарын бохсууга үлэлээбиттэрэ. 69 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа суоһаабыт уоту утары охсуһууга ойуур баһаарынньыктара, быыһыыр сулууспалар байыастара, доброволецтар уонна ЫБММ Саха сиринээҕи сүрүн управлениетын күүстэрэ тардыллыбыттара.

Бу үлэ түмүгэ федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннарга кэккэ уларытыылары киллэрэр наада буолбутун көрдөрбүт. Ол курдук, идэтийбит баһаарынай бөлөхтөрү элбэтэр туһугар 131-с №-дээх «Арассыыйа Федерациятыгар олохтоох салайыныы тэриллиитин уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуон муниципальнай баһаарынай-быыһыыр этэрээттэри тэрийиини олохтоох салайыныы уорганнарыгар эбээһинэстиир ыстатыйаларыгар эбии боппуруостар киллэриллиэхтээхтэр, нэһилиэнньэлээх пууннарга тэриллэр баһаарынай этэрээттэр испииһэктэрэ федеральнай судаарыстыбаннай былаас уорганнарынан бигэргэниэхтээхтэр.

– Баһаарынай-быыһыыр сулууспалары тэрийэргэ муниципалитеттар таһымнарынан көрүллэр үбү түмүүгэ 131-с №-дээх федеральнай сокуонтан уонна тыа сирин поселениеларыгар олохтоох суолталаах боппуруостары сыһыарар туһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуонтан сорох ыстатыйалар кэккэ пууннарын ылан кэбиһиэххэ наада, – диэн Нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар куттал суох буолуутун хааччыйар судаарыстыбаннай кэмитиэт салайааччыта Дмитрий Лепчиков этэр.

   Баһаарынньык көмүскэлэ суох  

ЫБММ Саха сиринээҕи сүрүн управлениетын начаалынньыгын бастакы солбуйааччы Виталий Немцов иһитиннэрбитинэн, ойуур баһаара 334 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа, 22 оҕо сайыҥҥы лааҕырыгар, 22 сад-оҕуруот уонна даача холбоһуктарыгар кутталы үөскэтэ сылдьыбыт.

– Хаттаан бэрэбиэркэлээһин түмүгэр, 27 улуус 221 нэһилиэнньэлээх пуунугар уонна «Дьокуускай куорат» куораттааҕы уокурукка баһаартан сэрэхтээх буолуу ирдэбиллэрин кэһии 500 түбэлтэтэ баара быһаарылынна, – диэтэ кини. – Билигин ханна даҕаны өртөөһүн сокуонунан бобулларын бары билэҕит. Анаалыс көрдөрбүтүнэн, регистрацияламмыт баһаардар 10 %-нара уоту сэрэҕэ суох туттууттан барбыт, ол иһин Сүбэ бырайыагар биир өртөөһүн туһунан этиини ЫБММ Саха сиринээҕи сүрүн управлениета өйөөбөт.   

Баһаары утары охсуһар судаарыстыбаннай сулууспа начаалынньыга  Руслан Босиков баһаарынай сулууспа үлэһиттэрэ социальнай өттүнэн туох даҕаны көмүскэлэ суохтарын бэлиэтээтэ. Ол курдук, санаторийга-куруорка эмтэнии, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыы эйгэтигэр социальнай мэктиэ, атын нэһилиэнньэлээх пууҥҥа үлэлии барарга айан ороскуотун толуйуу, сууккатааҕы босуобуйа, үлэһиттэр оҕолоро дьыссаакка сылдьалларыгар, оскуолаҕа үөрэнэллэригэр уонна чэбдигирдэр лааҕырдарга сынньаналларыгар миэстэ көрүллэрэ олус наада эбит.

Саҥа сокуон ылылларынан, Уһук Хотугу уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ кур оту уматыыга, ол эбэтэр өртөөһүҥҥэ сыһыаннаан, Арассыыйа Бырабыыталыстыбата былырыын күһүн таһаарбыт 1479-с №-дээх «Баһаары утары эрэсиим быраабылаларын бигэргэтэр туһунан» уурааҕар уларытыылары киллэрии киэҥ мөккүөрү таһаарда. Дмитрий Лепчиков туундара территориятыгар киирэр Уһук Хотугу улуустарга турбут баһаар ландшафтнай баһаарга киирэрин быһыытынан, онно боломуочуйа ойуур баһаарын утары охсуһар сулууспаларга сүктэриллибэтин быһаарда.

– Ойуур балаһатыгар, туундара, о.д.а. зонатыгар баһаартан сэрэхтээх буолууга биир чопчу быһаарыы суох, – диэтэ Павел Петров. – Онон бу хайысханан этии бэлэмнээн, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар түһэриэххэ наада. Дьиҥинэн, «ойуур балаһата», «туундара» диэн араарыллыа суохтаах. Биһиэхэ Аартыка 1 мөл. кв. км иэннээх сиринэн тайаан сытар буолан, бу боппуруос улахан суолталаах.

«Төгүрүк остуол» түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатыгар уонна Ил Түмэҥҥэ туһаайыллыбыт Сүбэлэр бырайыактара бигэргэннэ.  Бырабыыталыстыба тустаах федеральнай сокуоннарга үбү-харчыны көрүү нуорматыгар эрэгийиэн уратыта (тайҕа, ирбэт тоҥ зонтата, тырааныспар уустук ситимэ, о.д.а.) учуоттанарыгар, итиэннэ үбүлээһин методикатыгар элбэх ойуурдаах субъектарга үбү-харчыны көрүү, тиэхиньикэнэн хааччыйыы кээмэйин улаатыннарарга федеральнай киини кытары үлэлииргэ эбээһинэстэннэ.

Ил Түмэҥҥэ туһаайыллыбыт этиилэр истэригэр баһаары утары сулууспа үлэһиттэрин социальнай өттүнэн көмүскэллэрин хааччыйарга, итиэннэ «Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай наадыйыыны хааччыйыыга табаары, үлэни, өҥөнү атыылаһыы эйгэтигэр хантараак систиэмэтин туһунан» федеральнай сокуон 1-кы ыстатыйагар ойуур, ландшафтнай, о.д.а. баһаардартан нэһилиэнньэлээх пууннары харыстааһыны тэрийэр үлэҕэ сыһыаннаах боппуруоһу киллэрэргэ этилиннэ.

Кэпсэтиини түмүктүүрүгэр Павел Петров бу Сүбэлэр сис кэмитиэккэ өссө төгүл үөрэтиллэн баран, парламент көрүүтүгэр киллэриллэллэрин эттэ.

 Раиса СИБИРЯКОВА