Ил Түмэҥҥэ

Үлэ харгыстаммата

— Петр Васильевич, хааччахтааһын эрэсиимэ биллэриллибитигэр, парламент ыраахтан үлэ киэбигэр көһүүнү хайдах дьаһаммытай?

— Cаха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун 54-c ыстатыйатын 2-с чааһыгар сурулла сылдьар «Ил Түмэн – былаас сокуону оҥорор, куруутун үлэлиир соҕотох уонна үрдүкү уоргана» диэн. Онон биһиги биир да күн тохтообокко үлэлии сылдьабыт.

Арассыыйа парламеннара бу хааччахтааһыны бары араас бэлэмнээх көрүстүлэр. Биһиги туох да эрэйэ-мэһэйэ суох ыраахтан үлэ киэбигэр тута көспүппүт. Маныаха үлэбитин үс хайысхаҕа туһаайбыппыт.

Бастакыта – правовой өттүн тэрийии. Ил Түмэн 70 дьокутааттаах. Барыларын социальнай арыты тутуһуннаран, саалаҕа олордор биһиэхэ хайдах да табыллыбат. Онон дьокутааттар бэйэлэрэ: «Тэйиччиттэн үлэ быраабын суһаллык оҥосто охсуоххайыҥ», — диэн туруорсаннар, муус устар 9 күнүгэр Ил Түмэн Регламеныгар уларытыы киллэрэн, аныгы технологиялары туһанан, ыраахтан олорон үлэлиир быраабы бигэргэппиппит. Бу сылга барыта 10 пленарнай мунньах буолбутуттан, алтата видео-кэмпириэнсийэ киэбинэн барда. Дистанционнай көрүҥ биһиэхэ, киэҥ территориялаах өрөспүүбүлүкэҕэ табыгастааҕа билиннэ. Сорох дьокутааттарбыт улуустарга олороллор. Олор урукку өттүгэр кэмитиэт мунньаҕар эҥин кыайан кэлбэт этилэр. Ол иһин бэйэлэрин этиилэрин факсынан эбэтэр электроннай почтанан эрдэ суруйан ыыталлара. Оттон билигин ZOOM платформатыгар сирэй көрсөн олорон, сокуону дьүүллэһэллэр, кэпсэтиигэ кыттыһаллар.

Иккиһэ — тиэхиньиичэскэй өттүн тэрийии. Кэмигэр сөптөөхтүк, сэрэйбит курдук, 2019 сыллаахха парламент көмпүүтэрдэрин, саайтын тупсаран саҕалаабыппыт. Тиэхиньиичэскэй хааччыллыыбытын аныгы ирдэбилгэ сөп түбэһэр гына саҥардыбыппыт. Официальнай саайпытыгар былырыын, кэмитиэттэр туһанныннар диэн, куоластыыр модуль оҥорторбуппут. Хата, онтукабыт кэтэхтэн үлэҕэ абыраата. Киһиргээбэккэ эттэххэ, итинник модуль Арассыыйа эрэгийиэннэрин парламеннарын үрдүнэн биһиэхэ эрэ баар. Бу Саха сирэ IT эйгэтигэр сайдыбытын, программистарбыт саҥаны-сонуну түргэнник ылыналларын, парламент цифровой үйэ тосхолунан үлэни тэрийэргэ дьулуһарын туоһулуур.

Үсүһэ — информационнай өттүн тэрийии. Эппитим курдук, саайпыт саҥардыллан, кыамтата улаатан, мунньахтары тута онлайн, итиэннэ ютубунан көрүөххэ сөп. Тугу үлэлии, ханнык боппуруостары быһаара сылдьарбытын күннэтэ сырдатабыт, хардары эппиэти, ыйытыылары, накаастары дьонтон-сэргэттэн ылабыт. Онон нэһилиэнньэни кытта ситим быстыбата, төттөрүтүн, тустаах дьокутаакка быһалыы тахсарга табыгастаах буолла.

Кэмигэр сөпкө дьаһанаммыт, үлэбит харгыстаммакка, 2019 сыллаахха туруоруллубут соруктары, былааны сүрүннээн толордубут.

Бүддьүөтү тыырыыга кыттыһан

—Парламент ситэриилээх былааһы кытта төһө ыкса сибээстээхтик үлэлиирий?

— 2018 сыл күһүнүгэр өрөспүүбүлүкэ кэлэр 5 сылын быһаарар быыбардар буолбуттара. Ол түмүгэр Ил Дархан уларыйбыта, Ил Түмэн алтыс ыҥырыытыгар дьокутааттар талыллыбыттара. Өрөспүүбүлүкэ саҥа анаммыт баһылыга Айсен Николаев бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин, миниистирдэрин дуоһунаһыгар бэйэтин хандьыдааттарын сөбүлэһиигэ туруорбута, ол түмүгэр үрдүкү салалтабыт састааба барыта кэриэтэ саҥардыллыбыта.

Саҥа салалтаҕа тэҥинэн «старт» бэриллэр кэмигэр, Ил Түмэн уонна СӨ Бырабыыталыстыбата көрсөн кэпсэтэммит, биһиги иннинээҕи салайааччылар уурбут бигэ акылааттарын хамсаппакка, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүр, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын күүһүрдэр үлэлэрин салҕаан, онно эбии бэйэбит сонун идиэйэлэрбитин, көрүүлэрбитин олоххо киллэрэн, икки өттүттэн табыгастаахтык, өрөспүүбүлүкэ сайдар кэскилин туһугар барыстаахтык үлэлиир соругу туруорбуппут. Ол курдук, биир сүбэнэн салаллар дьыалабыай сыһыаны бэйэ икки ардыбытыгар үөскэттибит – ый аайы былааннарбытын тэҥнээн, бэрэбиэркэлээн, аттаран, көдьүүстээх үлэни саҕалаатыбыт.

Нормативнай базабыт ситэтэ суох буолан, дьокутааттар бүддьүөт тыырыытыгар хара маҥнайгыттан кытталларын былырыын эспэримиэн быһыытынан, илии тутуһуутунан, этэргэ дылы, джентльменскэй төрүккэ олоҕуран саҕалаабыппыт. Дьэ, ол курдук «нулевой» ааҕыылар диэни киллэрбиппит. Ол аата бүддьүөт сокуонун барылын оҥорсууга дьокутааттар, сабаҕалааһынтан саҕалаан, бырайыактааһыны ааһан, тыырсыыга тиийэ үлэлэһэр буолбуттара.

 Итинник ситимнээх үлэ түмүгэр, бастакы, иккис ааҕыыларга урукку курдук хайдыһыы, төттөрү-таары көннөрүүгэ бириэмэни сүүйтэрии улаханнык тахсыбатаҕа. Көдьүүстээҕин көрөммүт, быйыл СӨ Бырабыыталыстыбатыгар сокуон барылын оҥорон киллэрэллэригэр эппиппит. Ил Дархан өйөөбүтэ, онон 2020 сыл олунньу 9 күнүгэр «нулевой» ааҕыылар сокуонунанбигэргэммиттэрэ. Бубиһигиэрэсаҕалаабыт бачыыммыт, айбыт ньымабыт буолбатах, Госдумаҕа уруккуттан баар үнүстүрүмүөн.

 «Нулевой» ааҕыылары, дьиҥэр, Ил Түмэн тэриллиэҕиттэн туруорсаллар. Ону билиҥҥи Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба сайдыы туһугар биир санаанан үлэлиир соруктаах буоланнар, биһиги этиибитин ылынан, Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын баҕа санаатын толордубут. Күн бүгүн ол сокуон ирдэбилинэн үлэлиибит.

Улуустарга сырыттахха, нэһилиэнньэни кытта көрсөн кэпсэттэххэ, дьон-сэргэ бүддьүөккэ элбэх этиилээх буолар. Ол этиилэрин барытын дьокутааттар бүддьүөт барылын оҥорууга учуоттууллар. Урут официальнай сокуон бырайыага СӨ Бырабыыталыстыбатыттан Ил Дархаҥҥа алтынньыга киирэрэ. Онтон биһиги көрүүбүтүгэр кэлэрэ. Оҥоһуллан хаалбыт сокуону уларытар, биллэн турар, ымпыга-чымпыга элбэх буолара. Оттон билигин саҕаланыытыттан кыттыһар буоламмыт, уларыйбыт усулуобуйаҕа холкутук бүтэрэбит. Ол эбэтэр ахсынньы 1 күнүгэр диэри ааҕыылары ааһан, аны федеральнай тосхоллорунан ситэриигэ барар: көмө ылыытыгар, бырагыраамаларга кыттыыга, о.д.а.

Иккиһинэн, ити уларыйыылартан сиэттэрэн, сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйа үлэтин сокуоҥҥа тирэҕирэр гына оҥордубут. Урут да маннык киэбинэн парламент үлэлиирэ эрээри, ким бу хамыыһыйаҕа киирэрин, хамыыһыйа хайдах тэриллэрин эҥин туһунан ирдэбиллэр нормативнай төрүккэ саҥа олоҕурдулар. Сокуонунан мэктиэлэнэрэ үлэ бигэ туруктанарыгар, олоххо туһанылларыгар төһүү буолара чахчы.

Онон сокуон иккис ааҕыыга тиийиэҕэр диэри дьокутааттарга да, миниистирдэргэ да уопсай биир өйдөбүл үөскүүр, онон улахан хайдыһыы, утарылаһыы диэн тахсыбатын кэриэтэ буолла.

Бырааптарын күөмчүлэппэт туһугар

— Саха сирэ федеральнай таһымҥа этнологическэй экспертиза туһунан сокуону туруорсарын билэбит. Бу туһунан кэпсээ эрэ.

— Этнологическэй экспертизаны ыытыы – аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарын көмүскээһиҥҥэ бастыҥ уопуппут буолар.

 «Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарын мэктиэлээһин туһунан» федеральнай сокуоҥҥа этнологическэй экспертиза ис хоһоонун эрэ быһаарбыттар. Оттон ону ханнык бэрээдэгинэн хайдах тэрийэр туһунан этиллибэтэх. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бу боппуруоһу быһаарыыга барыларыттан инники күөҥҥэ сылдьар.

Кырдьыга да, бөдөҥ тэрилтэлэргэ общиналар баһыйтаран, бырааптарын күөмчүлэтэллэрэ баар суол. Онуоха 10 сыл устата 22 этнологическай экспертизаны ыытаммыт, төһө экэнэмиичэскэй хоромньуну оҥорбуттарын быһаараммыт, сирдээх-уоттаах дьоҥҥо компенсация быһыытынан харчы төлөттөрөбүт. Үчүгэйэ диэн, аҥаардас экэнэмиичэскэй эрэ хоромньуну буолбакка, социальнай эйгэҕэ (төрүт култуураҕа, төрөөбүт тылга, өбүгэ үгэһигэр) охсуутун эмиэ ааҕабыт. Быйыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр РФ Бырабыыталыстыбата таһаарбыт «Положение о порядке возмещения убытков...» уурааҕар ити өттүн таарыйбатахтар, итиэннэ хардарыта сөбүлэһиинэн түһэрсиллэр буолан, ирдэбилэ булгуччута суох. Ити уураах партнердар (холобур, хампаанньа уонна община) икки өттүттэн өйдөһөн, биир тылга кэлэллэригэр эрэ туһаайар.

Биһиги баҕабыт диэн, анал федеральнай сокуон тахсан, Арассыыйа үрдүнэн экспертизаны булгуччулаах оҥоруу. Урут-уруккуттан, оннооҕор ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕаттан, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарга чэпчэтии оҥоһулуннаҕына, сокуонунан көмүскэллээх буоллахтарына, харыстаабыллаахтык сыһыаннастахха эрэ омук быһыытынан тыыннаах хаалар кыахтаахтарын билэбит. Онон судаарыстыба кыттыһара көдьүүстээх.

Бу уопуппутун Арассыыйа таһымыгар ылынан, анал сокуон тахсан, төрүт олохтоох хотугу норуоттар бырааптарын өссө күүһүрдэн биэрэллэрин туруорсабыт.

Ирбэт тоҥмут ирбэтэр

—Алтынньыга өрөспүүбүлүкэбитигэр Госдума айылҕа баайыгар, сири-уоту бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев кэлэ сылдьыбыта. Онуоха парламентарийдар ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуону федеральнай таһымҥа ылыналлара уолдьаспытын, бу көҕүлээһиннэрин өйүүллэригэр көрдөспүттэрэ.

 —Николай Петрович салайар кэмитиэтигэр махтанабыт – биһиги этиилэрбитин Госдумаҕа тириэрдэллэрин иһин.

Дьокутаат биһиэхэ хаста да кэлэ сырытта. Былырыын Ойуур форумугар кыттыбыта. Бу сырыытыгар биһиги Ил Түмэн куруук туруорсар боппуруоһун көтөхпүппүт – ирбэт тоҥу табыгастаахтык туһаныы уонна харыстааһын туһунан. Быйыл "О рациональном использовании и охране вечной мерзлоты" диэн сокуон барылын бэлэмнээбиппит, ону Госдума федеральнай таһымҥа ылынарын туруулаһабыт. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа 60 бырыһыана ирбэт тоҥ иэнигэр хабыллар. Ол ирдэҕинэ, туох иэдээн буоларын бары бэркэ билэбит. Бу хайысхаҕа научнай чинчийиилэр бара тураллар. Олорго олоҕуран, бырайыакпыт оҥоһуллубута. Биһиги ирбэт тоҥу олох тыытыллыбат, ууллубат гына «кэнсиэрбэлиир» санаабыт суох. Табыгастаахтык, ол эбэтэр рациональнайдык, туһанар соруктаахпыт. «Север» диэн научнай-үөрэтэр киин Арассыыйа салалтатын кытта тэрийэр аан дойду таһымнаах куонкуруһугар бэйэбит көрүүлэрбитинсуруйаныыппыппыт. Хомойуох иһин, өйөөбөтөхтөрө. Ол эрээри эрэл баар – криолитозонаны чинчийиигэ РФ өттүттэн интэриэс күүһүрүөҕэр.  

Сир буора-мууһа туһалааҕы эрэ буолбакка, буортулааҕы эмиэ иҥэринэ, тымныы тыынынан хаайан, үөһэ таһаарбакка баттаан сытар. Өйдүүргүт буолуо, 2016 сыллаахха Ямал-Ненец автономнай уокуругар хас эмэ сүүһүнэн сыл сүппүт сотуун ыарыыта (сибирская язва) эмискэ күөрэйэн тахсыбытын. Ол ирбэт тоҥ ирбититтэн. Саамай кутталлааҕа, метан төлө көтөн тахсыан сөп. Углекислай гааһы кытта булкустаҕына, атмосферабытын өссө күүскэ ититэр кыахтаах. Ол иһин бу ирбэт тоҥ боппуруоһун федеральнай таһымҥа дьүүллэһэ охсон, сокуоммутун бигэргэтиэхтэрин наада. Николай Петрович үлэлэһэр оробуочай бөлөҕү тэрийиэхтээх.

Конституционнай суут суох буолар

 —2023 сылгадиэри эрэгийиэннэр Конституционнай сууттарын суох оҥортууллар дуо?

 —Төрүт сокуон диэн уопсастыбаннай сыһыаны сүрүннүүр, дьон үчүгэйдик олорор бырааптарын үөскэтэр ыстандаартары төрүттүүр аахта буолар. СӨ Конституционнай суута ону араҥаччылыыр соруктаах. Ол эбэтэр конституционнай хонтуруол уоргана буолар.

Холобур, бэйэбит Төрүт сокуоммутугар тирэҕирэн, биһиги уопсай орто үөрэхтээһини биэрии быраабын көмүскээбиппит. Борокуратуура буойа сатаабыта, РФ Конституциятын утараҕыт диэн. Ону Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааһын уорганнара дакаастааннар, төттөрүтүн, дьоҥҥо бырааптарын өссө кэҥэтэрбитин, үөрэнэллэригэр кыаҕы биэрэрбитин өйдөтөннөр, Төрүт сокуоҥҥа ити балаһыанньаны туруулаһан хаалларбыттара. Өссө да элбэх түгэни биһиги СӨ Конституционнай суутун көмөтүнэн кыайбыппыт. Ол эрээри бары билэрбит курдук, от ыйын 4 күнүгэр РФ Конституциятыгар көннөрүүлэр киирбиттэрэ. Онно этиллэринэн, РФ Конституцията үрдүкү юридическай күүстээх уонна барытын баһыйар өрүттээх. Онон 2023 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри эрэгийиэннэр Конституционнай сууттарын суох оҥоруу сокуонунан бигэргэннэ.

 Ол гынан баран, сокуон этэринэн, конституционнай сэбиэттэри тэрийиэххэ сөп. Маныаха быһаарыллыбатах боппуруос үгүс: бу сэбиэт былаас туспа уоргана буолардуу, парламент сорҕото дуу? Ылынар быһаарыыта юридическай өттүнэн төһө күүстээҕий? Итинтэн да элбэх ыйытыыга билигин хоруй РФ биир да сокуонугар билигин суох. Ол иһин эрэгийиэннэр бэйэбит икки ардыбытыгар көрсөн сүбэлэһиэхпитин наада. Ону таһынан Федеральнай Мунньах былаһааккатыгар дьүүллэһэрбит тоҕоостоох. Онно бу боппуруоһу иҥэн-тоҥон, илдьиритэн үөрэтэн, сөптөөх түмүккэ кэлиэхпит дии саныыбын.

 Сокуонунан бигэргэнэрэ ордук

 —Вахта бөһүөлэктэрин тоҕо сокуонунан бигэргэтээри гынаҕыт?

— Саха сиригэр вахтанан үлэ ньымата уруккуттан сайдыылаах. Сылга 62 тыһ. киһи араас сиртэн кэлэн, бырамыысыланнаска, тутууга үлэлиир. Ол иһин бу боппуруоһу өрүү көтөҕөбүт да, чуолаан бу пандемия кэмигэр сытыырхайда. Ол курдук, Чайандаҕа коронавирус дьаҥа турбутугар, үлэһиттэргэ судаарыстыба өттүттэн өйөбүл оҥорорбутугар, мэдиссиинэ көмөтүн тэрийэрбитигэр, санитарнай рейстэри ыытарбытыгар, кэккэ миэрэлэри ылынарбытыгар вахта бөһүөлэгэ сокуонунан бигэргэниэн наадатын өйдөөбүппүт. Вахтовиктар эмиэ РФ гражданиннара, толору бырааптаах дьон буоллахтара эбээт. Ол эрээри атын сиргэ быстах кэмҥэ наймылаһан үлэлии кэлбит киһи быраабын бигэргэтэр ыстандаартар суохтара адаҕалыыр.

 Иккиһинэн, вахтовай бөһүөлэктэр тулалыыр эйгэҕэ дьайыылара улахан. Хотугу сирбит уйан айылҕата ону уйара уустук. Холобур, «АЛРОСА» вахтовай бөһүөлэгэ үлэлиир сиригэр Аччыгый Ботуобуйа быһыта быстан, кирдээх уулара Иирэлээҕинэн устан, Бүлүү өрүскэ тиийбитин өйдүүр буолуохтааххыт. Эбиитин Сүлдьүкээргэ үрэхтэн анаалыс ылбыттарыгар, ол уу иһэргэ сөбө суоҕа биллибитэ. Бу үрэх үөһэ сүнньүгэр вахта бөһүөлэгэ баар. Хампаанньа ууну ыраастыыр ыстаансыйалары туруорара эбитэ буоллар, итинник кыһалҕа тахсыа суоҕа этэ. Үсүһүнэн, бырамыысыланнай тэрилтэлэр сорох сервистэрин инфраструктурата сайдыбыт нэһилиэнньэлээх пууннарга көһөрүөхтэрин сөп. Оччоҕо олохтоох дьоҥҥо үлэ миэстэтэ да тахсыа этэ, бэйэлэрэ толору быраабынан туһаныахтара этэ. Онон вахтовай бөһүөлэктэргэ болҕомто ууруллара тоҕоостоох, статустарын сокуонунан бигэргэтэллэрэ оруннаах.

Бэйэбит хонтуруоллуохпутун наада

 — Сэлии муоһун хомуйууну бэрээдэктиир этиилэргитин РФ «О недрах» федеральнай сокуонугар киллэрэн, ол сокуон барыла билигин Госдума көрүүтүгэр киирдэ.

—Палеонтологическай фауна үгүс өттө биһиэхэ эрэ маассабайдык хомуллар. Онон ити көннөрүүлэри туруорсубуппут ыраатта. Саха сиригэр сэлии муоһун саппааһа элбэх, онон инникитин да бу эйгэҕэ интэриэс улахан буолуоҕа. Атын эрэгийиэннэргэ аҕыйаҕынан, култуурунай эрэ сыалга туһаналлар, оттон биһиэхэ экэнэмиичэскэй соруктан, эргинэр туһуттан хомуйаллар.

Федеральнай парламены кытта ыкса ситимнээхтик үлэлэһэр буоламмыт, сокуон бырайыагын көҕүлүүргэ Госдума Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Гордеев, үөһэ ахтан ааспыт Николай Николаев, бэйэбит дьокутааппыт Галина Данчикова ылсан үлэлэстилэр. Кинилэр сүүрэн-көтөн, кэпсэтэн, РФ Бырабыыталыстыбатыттан сөбүлэҥи ыллылар. Онон палеонтологическай өлүктэри хомуйуу сокуонунан бэрээдэктэнэр буолла. Бастакы ааҕыыларын болдьоҕо билиннэ. Пленарнай мунньахха бу туһунан кэпсэттибит уонна бэйэбит позициябытын тохсунньу 12 күнүгэр диэри биллэриэхтээхпит. Саамай сүрүнэ – бу эйгэни хонтуруоллааһын субъектарга бэйэлэригэр сүктэриллэрин ситиһиэхтээхпит.

Үүтү туттарыы

 — Тыа хаһаайыстыбатын саҥа сокуонун бастакы түмүктэрин аны хас сылынан көрүөхпүтүй?

—Былырыын 2019 сыл ахсынньытыгар Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ туһаайбыт Илдьитигэр бу сокуон сүрүн төрүттэрин этэн турар. Ол тосхоллоро бастаан судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киирбиттэрэ, онтон билигин сокуоҥҥа тиһилиннэ.

Кырдьык, бу сокуоҥҥа уһуннук үлэлээтибит, дьүүллэстибит. Кэпсэтиилэргэ улуустар олохтоох салайыныыларын уорганнара бары кыттыбыттара. Ол эрээри дьон билигин даҕаны өйдөөбөтүттэн сылыктаатахха, сырдатар-быһаарар үлэ ситэ-хото ыытыллыбатах быһыылаах. Үүтү соҕотуопкалыырга урут 1 млрд. 800 мөл. солк. бүддьүөккэ көрүллэр эбит буоллаҕына, эһиилгиттэн эбии үп көрөннөр, 4 млрд. солк. диэри улаатта. Онон тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үүт биир лиитэрэтин 50 солк. туттарар, оттон кэтэх ыаллар төрүүр ынахтарын төбөтүгэр 35 тыһ. солк. ылар буолуохтара. Биллэн турар, ити харчы тус сыаллаах, онон аска-таҥаска туттубаттар. Хаһаайыстыбаны сайыннарыы наадатыгар эрэ туһаныахтаахтар. Дьон отчуоттууруттан саллар эбит. Бэйэтин кэмигэр Егор Борисов бэрт хамсааһыны көҕүлээбитэ – нэһилиэнньэ быраапка уонна үпкэ-харчыга билиитин үрдэтии үлэтин. Чахчыта да, дьонҥо-сэргэҕэ правовой-финансовай үөрэх наада эбит.

 Сокуон бу бастакы түһүмэҕэ эрэ. Тохсунньуттан саҥа мэхэньиисим үлэлээн барыаҕа. Муус устар 15 күнүгэр, абаанса харчы көрүллүүтүгэр, хас киһи харчы ыларын, үүтү туттарарын быһаарыахпыт. Сыыппаралар өссө чопчуланыахтара. Билигин аан дойду үрдүнэн «күөх бородуукта» кырыымчыга кыһарыйда. Биһиги дьоммут иҥэмтэлээх бэйэ бородууксуйатын тото-хана ааһаатыннар, бэйэ оҥорон таһаарыыта кэҥээтин диэн, маннык дьаһаллары ылынабыт. Билигин саҥа ирдэбиллэргэ сөп түбэһэн, аймаҕынан дуу, урбаанньыт буолан дуу, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны тэнитэргэ тоҕоостоох кэм кэллэ. Бииргэ түмүстэхтэринэ, тэриллиилээх буоллахтарына, үүтү да 50 солк. туттарар, солбуйса сылдьан үлэлиир кыахтаналлар. Онон дьон-норуот сокуон ис хоһоонун, туһатын толору өйдөөн, ылынан истэҕинэ, байылыат олох тосхойуоҕа.

Уларыта тутуу сүпсүлгэнэ

 —Аартыка оройуоннарыгар бэтэринээрийэ управлениеларын уларытыы-тэлэритии улахан долгуйууну үөскэттэ. Бу туһунан тугу этиэҥ этэй?

 —Былаас уорганнара бары тус эбээһинэстээхпит. Бэтэринээрийэни уларыта тутууну СӨ Бырабыыталыстыбата иилээн-саҕалаан ыыта сылдьар. Парламент онно быһа орооспот, конституционнай бириинсиби кэһэн, быһаарыыларын көтүрэр кыаҕа суох.

Ол эрээри бэрэстэбиитэллээх уорган буоларбыт быһыытынан, нэһилиэнньэ санаатын истэбит. Ол чэрчитинэн СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоровы, Бэтэринээрийэ департаменын салайааччыта Петр Петрову ыҥыран кэпсэттибит. Бырабыыталыстыба чааһын тэрийэргэ быһаардыбыт. Ол иннинэ бу боппуруоһу Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар уонна Аартыка дьыалаларыгар кэмитиэтэ үөрэтиэҕэ.

Нормативнай аахтаны барытын сыныйан көрбөккө, уопсай кыһалҕаны ырытыахпыт. Нам, Эдьигээн, Амма, Уус Маайа улуустарыгар «головное управление и филиал» диэн киэбинэн үлэлии олороллор. Бу маннык бэрээдэк көдьүүстээх буоллаҕына, ону туһаныахха сөп. Бэтэринээрийэ оҥорор өҥөтүн сыаната ыараханын үҥсэллэр. Нэһилиэнньэни сибиэһэй аһынан-үөлүнэн хааччыйар дьонтон барыһыра сатыыры сыыһанан ааҕабын. Бу боппуруоһу эмиэ дьүүллэһиэхпит, тугун-ханныгын чопчу быһаарыахпыт. Ил Дархан эппитэ: «Бу уларыта тутуу түмүгэр биир да киһи үлэтэ суох хаалыа, биир да штат сарбыллыа суохтаах», — диэн. Онон сокуон кэһиллибэтин хонтуруоллуохпут.

Саҥа сыл саргыта

 — Олох укулаатын уларыппыт 2020 сыл тус бэйэҕэр туох санаалары аҕалла?

—Алдьархай ааҥнаатаҕына, аан дойду ону утарылаһарга улахан бэлэмэ суох эбит. Бу тургутуу барыбытыгар да үөрэх буолла. Тыыннаах кэпсэтии суолтата улаатта. Информационнай технологиялар судаарыстыбаны салайыыга көдьүүстээхтэрин көрдөрдүлэр. Ороскуота, айана-сырыыта суох элбэх боппуруоһу ыраахтан олорон быһаарыахха сөп эбит. Кэлин устунан маннык киэбинэн электроннай бырабыыталыстыба, электроннай парламент тэриллиэхтэрин сөп. Цифровой эйгэ күүскэ сайдыан наада эбит. Аны туран, атын судаарыстыбалары кытта аҥаардас экэнэмиичэскэй-бэлитиичэскэй эрэ сыһыанынан алтыһар буолбатах эбиппит. Хардарыта сибээс эмиэ наадатын өйдөөтүбүт. Ол иһин бу күһүн буолбут Хотугу форумҥа Аартыка эрэгийиэннэрин парламеннарын икки ардыларынааҕы ассамблеяны тэрийии боппуруоһун көтөхпүппүт. Аартыка форумугар ону эмиэ өйөөтүлэр.

—2021 cылы хайдах настарыанньалаах көрсөн эрэҕин?

— Саҥа үүнэр сылтан үчүгэйи эрэ күүтэбин. Мин улахан дьиэ кэргэннээхпин, кырдьаҕас төрөппүттэрдээхпин. Саастаахтар уонна эдэрдэр бу хааччахтааһыны бары араастык көрүстүлэр, ылыннылар. Дьонум барахсаттар ыарыыттан дьаарханаллара чуолкай, биһиги да кинилэр тустарыгар долгуйарбыт улахан. Онон бу ыарыы хас биирдии киһиэхэ олох дьиҥнээх сыаннастарын өйдөттө: доруобуйа уонна чугас дьонуҥ, дьиэ кэргэниҥ инники күөҥҥэ туралларын. Билигин үгүс киһи кэтэх дьиэҕэ олоруон баҕарар буолла. Маны судаарыстыба үчүгэйдик өйөөн, усулуобуйа тэрийиэхтээх. Дьон олоҕор туох да куттал суоһаабатын бастакы уочарат биһиги, былаас үрдүкү уорганнара, хааччыйарга кыһаллыахтаахпыт. Кэлэр сылга олохпут урукку укулаатыгар түһүө диэн эрэнэбин.