Биһиги интервьюбут

Вера Софроновна дьиэ кэргэнэ билими кытта ыкса сибээстээх. Ол курдук, олоҕун аргыһа Николай Николаевич Кожевников эмиэ бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ бөлүһүөпүйэҕэ хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ. Вера Данилова 190 билим үлэ, 4 монография, 21 үөрэх, 7 үөрэх-мэтиэдьикэ, 6 электроннай үөрэх посуобуйаларын, 2 онлайн куурус ааптара. Билим киэҥ эйгэтигэр « Основные закономерности формирования ноосферы», «Естественнонаучные и философские аспекты ноосферогенеза», «Планетарное мышление и его основные характеристики», «Постнеклассический универсализм на основе концепции ноосферогенеза»,  «Философское обоснование концепции нообиогеосферы», «Техногенные культуры в современном мире», «Ноосферная репрезентация современного универсализма» онтон да атын үлэлэринэн биллэр.

Балаҕан ыйын 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбит киинигэр  Дьокуускайга кини аҕатыгар Софрон Петрович уонна абаҕатыгар Семен Петрович Даниловтарга  аналлаах пааматынньык арыллынна. Бу бэлиэ түгэн туһунан Вера Софроновна маннык эттэ: «Ити үөрүүлээх, долгутуулаах тэрээһин этэҥҥэ ааһарыгар эрэммитим. Өссө 2015 сыллаахха култуура министиэристибэтэ пааматынньык бырайыагар куонкурус биллэрбитэ. Онно скульптор, Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лаураета Семен Кириллович Прокопьев кыайан, сүрдээх үчүгэй пааматынньыгы чочуйан таһаарбытыттан үөрэбин. Үүнэр көлүөнэ холобур ылар, киэн туттар, Дьокуускай ыалдьыттара кэрэхсии көрөр сирдэрэ буолуо диэн эрэнэбин».

Вера Данилова билимҥэ айана

Вера Софроновна билим дуоктара буолууга уһун, быыччык үлэлээх айаны оҥорбут. 1970 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университетын физика бакылтыатын бүтэрэр. Онтон 1973 сыллаахха диэри Саха билимин киинин космофизика уонна аэрономия институтугар аспирантураны ааһар, 1970-1998 сылларга инники этиллибит билим киинигэр алын уонна үрдүкү билим үлэһитинэн үлэлиир. Ити кэмҥэ, 1995 сыллаахха, диссертациятын көмүскээн физико-математическай билим хандьыдаата буолар. 1998 сыллаахтан Саха судаарыстыбаннай университетын бөлүһүөпүйэ хаапыдыратыгар дассыанынан үлэтин саҕалыыр. Онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри М.К. Аммосов аатынан ХИФУ-га бэрэпиэссэрдиир. 2004 сыллаахха «Ноосферная репрезентация мировоззренческих универсалий» диэн тиэмэҕэ бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара Григорий Николаевич Максимов салайыытынан дуоктарскай диссертациятын көмүскүүр.

Нообиогеосфера кэнсиэпсийэтэ диэн киһи уустук кээмэйдээх кэлим оҥоһугун ааттыахха сөп, бу барыта биосфераттан (сир шарыгар тыыннаах олох тарҕаммыт эйгэтэ), техносфераттан (сир шарыгар киһи өйүнэн толкуйдаан оҥорбут техническэй оҥоһуктара, ситиһиилэрэ), социосфераттан (киһи уонна уопсастыба бэлиэтэ итиэннэ киһи тулалыыр эйгэтин баһылаабыта буолар) тутулуктанар. Бу кэнсиэпсийэ билиҥҥи универсализм онтологическай төрдө буолар, онон диссипилиинэ эрэ чэрчитинэн муҥурдаммакка таһыгар тахсан үөрэтиэххэ сөп. Вера Софроновна нообиогеосфера кэнсиэпсийэтин билиҥҥи экология уонна аан дойду кыһалҕаларын чинчийэргэ туһанар.

Саха бөлүһүөпүйэтин туһунан

«Саха бөлүһүөпүйэтигэр чопчу «бу кини» диэн этэр уустук, ол эрээри, бөлүһүөпүйэ аналын 19 үйэтээҕи нуучча литэрэтиирэтин курдук саха литэрэтиирэтэ толороро, ол иннинэ норуодунай эпоспыт Олоҥхо», – диэн Вера Софроновна бэйэтин санаатын үллэстэр. Чахчыта даҕаны оннук, ордук олоҥхоҕо саха мындыр толкуйа, олоҕо, итэҕэлэ түөрэ барыта ойууланар.

Вера Данилова этэринэн, бөлүһүөпүйэни оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн судургутук тириэрдиэххэ сөп, ол эрээри бөлүһүөпүйэ уопсайынан уустук уонна ыарахан өйдөбүл, билим. Дьон бөлүһүөпүйэни ордук сааһырыыларыгар өйдүүллэр. Онон бөлүһүөпүйэ оскуолаҕа предмет быһыытынан суох, үөрэтэр бырагыраамаҕа киирсибэт. Оттон оскуола диссипилиинэтигэр киллэрии ыарахан уонна уһун бырассыас буолар, ону РФ үөрэхтээһинин министиэристибэтин таһымыгар туруорсуохха наада.

 «Бөлүһүөпүйэ уонна саха итэҕэлин, уопсайынан норуоттар итэҕэллэрин икки ардыгар маарыннаһар өрүт баар, ол эрээри, лоп бааччы сөп түбэспэттэр. Ол иһин маҥнай тэҥнээн көрүөххүт иннинэ бастакы уонна иккис өйдөбүлгэ быһаарыытын чопчу биэриэххэ наада», – диэн Вера Данилова быһаарар.

Софрон Петрович Данилов оҕолорун хайдах ииппитий...

Вера Софроновна уонна кини бииргэ төрөөбүттэрэ XX үйэ иккис аҥаарыгар сэбиэскэй оскуола уонна саха интэллигиэнсийэтин үгэстэринэн, дьон уопсай сыаннастарыгар олоҕуран иитиллибиттэр.

– Биһиги аҕабыт – сүдү талааннаах, үтүө майгылаах-сигилилээх киһи этэ. Итиэннэ кини тула буола турар быһыыга-майгыга улахан эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһара. Оттон аҕа быһыытынан – биһиги доҕорбут, дьиэ кэргэммит өйүн-санаатын укулаата, кута-сүрэ буолара. Аҕабыт туһунан саныырга сылаас уонна үчүгэй ахтыы биһиэхэ олус элбэх буоллаҕа. Кини кыһамньылаах аҕа, барыбытыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһара. Оҕо эрдэхпититтэн өй-санаа өттүнэн сайдарбытыгар, үөрэнэрбитигэр сабыдыала бэрт улахан. Аҕабыт кийиитин, күтүөттэрин сөбүлүүрэ, бэйэтин оҕолорун кэриэтэ саныыра, кинилэри кытта дуоһуйа кэпсэтэрэ. Оттон сиэннэрин олус таптыыра, кинилэртэн күнэ-ыйа тахсара, үөрэрэ-көтөрө, – диэн сэһэргиир аҕатын туһунан.

Итиэннэ Вера Софроновна: «Софрон Петрович туһунан кинигэлэргэ аах», –  диэбитигэр «Софрон Данилов» диэн 2003 сыллаахха тахсыбыт кинигэҕэ Р.Аммосова олус үчүгэй «Икки-үс түгэн» ахтыытын аахтым. Быһа тардан киллэриэм: «Иккис түгэн, эмиэ сайын 1984 сыллаахха этэ. Намҥа И.Д. Винокуров – Чаҕылҕан төрөөбүтэ 70 сылын туолбут күннэрэ буолар. Культура дьиэтигэр дьон бөҕө тоҕуоруспут. Биһиги куоттара сыһан айаннаан кэлэбит. Фойеҕа киһи үөмэхтэс. Софрон Петрович дьон быыһыгар турар эбит. Эмиэ сүрдээҕин долгуйбут, өрүкүйбүт көрүҥнээх. Мичээрдээт: «Эн кэлбиккин дии», – диэбитинэн илиибин күөйэ тутан ылан дорооболоһор. Мин эмиэ симитинним, долгуйдум – маннык сүдү, улахан киһи миигин тэҥнээҕин курдук үөрэ көрсүбүтүттэн. Ити Софрон Петрович дьоҥҥо сыһыанын, кыратыттан улаханыгар диэри амараҕын, истиҥин көрдөрөр. Киһиэхэ үтүө эрэ өттүн булара, кими баҕарар сэҥээрэрэ, сыаналыыра, ордук эдэрдэри араҥаччылыы, арчылыы, өрө тута, эрэнэ саныыра көстөр. Үлэнэн эрэ үлүмнэһэн бу күн анныгар доҕордуу олорортон ордук туох да суоҕун чорботон бэлиэтиирэ».

Ол да иһин Софрон Петрович уонна Мария Егоровна дьиэ кэргэттэрэ олоххо ситиһиилээх, үтүө мааны дьону иитэн таһаарбыттар эбит. Кинилэр ааттарын ааттатар оҕолордоохтор, олохторун салгыыр ыччат дьоннордоохтор.

Биһиги «Ил Түмэн» хаһыаппыт кэлэктиибин аатыттан Вера Софроновна Данилованы 75 үбүлүөйдээх, дьоһун сааһынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлээн туран, дойдубут билимэ сайдарыгар өссө да ситиһиилээхтик үлэлииригэр, үүнэр көлүөнэ бөлүһүөктэри бэлэмнииргэ сирдьит буоларын, чэгиэн-чэбдик туругу, дьиэ кэргэнигэр дьолу, или, байылыат олоҕу баҕарабыт.