Дьокутаат кэпсиир

Кылгастык билиһиннэрдэххэ

Мичил Николаев Үөһээ Бүлүүгэ Исидор Бараахап аатынан оскуоланы бүтэрээт, ытык иэһин төлүү, аармыйаҕа сулууспалыы барар. Онтон Москваҕа К.А. Тимириязев аатынан  Арассыыйатааҕы Судаарыстыбаннай Аграрнай университекка туттарсан киирэр. 2019 сыллаахха “Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай управление” диэн идэни бүтэрэр. Баартыйата – «Сиэрдээх Арассыыйа». Эдэр дьокутаат Ил Түмэн үс сис кэмитиэтигэр чилиэн: хонтуруолунайга, иккиһинэн, ыччат дьыалаларыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка, итиэннэ хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар.

Сокуону оҥоруу диэн улахан эппиэтинэс

Биллэн турар, эдэр киһи бастаан сокуоннарга үлэлэһэригэр кэккэ ыарахаттары көрсүбүтэ саарбаҕа суох. Мичил Кимович чуолаан хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарга сыһыаннаах сокуоннарга уларытыылары киллэриигэ дьаныһан туран үлэлэһэр эбит. Ол курдук, «СӨ Төрүт сокуонун 8-с ыстатыйатыгар «СӨ Баһылыгын туһунан» диэн сокуон барылыгар «СӨ Баһылыга аҕыйах ахсааннаах омуктар бырааптарын көмүскүөхтээх» диэн этиини эбии киллэрэн биэрбиттэр. Тустаах кэмитиэт чилиэннэрин кытта «СӨ хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар түөлбэлээн олорор уонна үгэс буолбут хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар сирдэригэр национальнай административнай-территориальнай тэриллии статуһун туһунан» СӨ сокуоннарыгар уларытыылары киллэрии» диэн сокуон бырайыагар үлэлэспит. Манна национальнай улуус, нэһилиэк «былааһын уоргана» диэни «олохтоох бэйэни салайыныы уоргана» диэҥҥэ уларыппыттар. Бу сокуон 2019 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр күүһүгэр киирбит. Ити күҥҥэ өссө кини үлэлэспит икки сокуона бигэргэммит.

Аҕыйаҕы холобурдаан кэпсээтэххэ итинник. Дьиҥэр, үс сыл иһигэр элбэх сокуону дьүүллэстэҕэ, оҥорустаҕа. Бэлэмнэспит сокуоннарыттан бүтэһик бу дьыл бэс ыйын 30 күнүгэр ылыныллыбыт. Онно аҕыйах ахсааннаах омуктар оҕолоро орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар туттарсалларыгар СӨ Бырабыыталыстыбата өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн квоталары көрүөх тустааҕын туһунан этиллэр. Мичил Кимович устудьуоннар түөлбэлэриттэн талыллыбыт дьокутаат буолан, бу сокуоҥҥа туруулаһан туран үлэлэспит.

– Миэхэ бүтэһик кэмҥэ тимир уустара сибээскэ тахсаллар. Кинилэр үлэлиир усулуобуйалара, чахчы, ыарахан: тимир быыла тыҥаҕа киирэр, наар аһаҕас уоту харахтара көрөр, итиигэ-тымныыга сылдьаллар, кулгаахтарыгар биир кэм охсор-саайар тыас-уус иһиллэр, о.д.а. Онон «доруобуйаҕа буортулаах» диэн төрүөтүнэн эрдэ биэнсийэҕэ тахсыахтарын баҕараллар. Холобура, хачыгаардар урутаан бочуоттаах сынньалаҥҥа бараллар дии? Уустар да оруобуна кинилэр курдук усулуобуйаҕа үлэлииллэр. Онон ити боппуруоска үлэлэһэр соруктаахпын. Биллэн турар, төрдүттэн саҥа сокуону оҥорор баҕа баһаам. Ол гынан баран, онно араас күчүмэҕэйдэр үгүстэр. Санаатыҥ да, сокуону мээнэ айбаккын буоллаҕа дии. Буолаары буолан, үп-харчы боппуруостарын таарыйаллары. Онон эппиэтинэһэ сүрдээх улахан. Бастатан туран, уопсастыба иннигэр. Хас биирдии сокуон – дьон дьылҕата: кинилэр олохторун чэпчэтэ сатааһын, көмүскэллээх буолалларын хааччыйыы, бырааптарын кэҥэтии.

Көһүү төрүөтэ – усулуобуйа суоҕар

Мичил Николаев төһө даҕаны эдэр буолбутун иһин, толкуйдуура мындыра сөхтөрдө. Сөп, ол иһин дьокутаатынан таллахтара эбээт.

– Оҕо эрдэхпиттэн төрөөбүт дойдум туһугар ыалдьабын, долгуйабын, ардыгар кыаллыбат өрүттэртэн санааҕа баттатабын. Кэлиҥҥи кэмҥэ Саха сиригэр олорор аҕыйах ахсааннаах омуктар сайдар кэскиллэрин туһунан толкуйдуурум үксээтэ. «Норуот туһугар кыһаллар өй-санаа хайдах үөскээбитэй?»—диэн ыйытаҕын. Хоруйа судургу – тыа сириттэн төрүттээх буоламмын, дьонум олохторун-дьаһахтарын көрө улаатаммын, итиэннэ саха литэрэтиирэтин ааҕарбыттан. Маннык тыйыс айылҕалаах сиргэ улуу уонна чулуу эрэ норуоттар олорор кыахтаахтар. Өбүгэлэрбит бачча киэҥ сири биһиэхэ хаалларбыттар. Ону барытын баһылыыр туһуттан демографиябытын тупсарыах тустаахпыт. Элбиэхтээхпит-тэнийиэхтээхпит.

Мичил Николаев Саха сирин тыын кыһалҕатынан ыччат тыа сириттэн эрэ буолбакка, өссө Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн көһөн барарын ааттыыр. Онуоха чугаһынан холобур аҕалла. Билэргит курдук, соторутааҕыта Мииринэйгэ быыбар буолбута. Мичил Кимович онно үлэтин чэрчитинэн Удачнайга, Айхалга, Чернышевскайга, Светлэйгэ сылдьаталаан баран, маннык түмүккэ кэлбит:

– Мииринэй куораттарын, бөһүөлэктэрин кэрийтэлээтим. Эстэн эрэллэр... Дьокуускайтан олорон көрдөххө, сүрдээх үчүгэй курдук эрээри, дьон көһөн барыыта элбээн, олохтоох каадыр суох буолан, баахта ньыматынан үлэни тэрийэргэ күһэллибиттэр. Ол иһин уруккута олох күөстүү оргуйа олорбут бөһүөлэктэригэр, куораттарыгар билигин быраҕыллыбыт дьиэ элбээбит, нэһилиэнньэ аҥаара хаалбыт. Ити бырамыысыланнай сиртэн табыгастаах усулуобуйа суох диэн барар эбит буоллахтарына, тыа сирин санаан көрүүй? Араас субсидиялары, чэпчэтиилээх ипотекалары, ийэ хапытаалларын, дэриэбинэҕэ үлэлии барар быраастарга, атын да исписэлиистэргэ көҕүлүүр төлөбүрдэри киллэрдилэр эрээри, тоҕо эрэ, өрөспүүбүлүкэттэн, уопсайынан, Уһук Илинтэн барыы 90-с сыллартан тохтообот. Онон ыччаты олохсутар билигин сүрүн боппуруос буолар.

Хайдах төнүннэрэбит?!

– IT технология сайдара, биллэн турар, үчүгэй. Ол эрээри тыа хаһаайыстыбатыгар улахан болҕомто ууруллуохтаах. Хата, 2022 сыллаах бүддьүөт 10 бырыһыанын бу эт-ас ылар салаабытын сайыннарыыга анаабыттара хайҕаллаах. Судаарыстыба үчүгэйдик үбүлүүрүн тухары таба, сүөһү, сылгы иитээччилэр баар буолуохтара. Оттон итинник төрүт үгэс дьарыкпытын өрө тутан үлэлиир дьон баарын тухары төрөөбүт тылбыт туттуллар эйгэтэ кыараабат – ол аата омук быһыытынан эстибэппит. Төрүт үгэс дьарыкпытыттан тэйдибит эрэ, тылбытын сүтэрэбит, устунан омук быһыытынан кэхтиигэ барабыт. Онон барыта ситимнээх. Ол иһин үлэтэ суох ыччаппытын тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаран, сүөһү-сылгы иитэллэрин өйүөх тустаахпыт.

Чахчы даҕаны, аҥаардас мин саастыы биир дойдулаахтарым 70 %-нара дэриэбинэлэриттэн оройуон киинигэр эбэтэр Дьокуускайга көһөн кэлэн олохсуйдулар. Сүөһү көрөр солбуһук суоҕун кэриэтэ буолла.

Мичил Николаев Дьокуускайга, ону тэҥэ Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр тиэхиньиичэскэй персоналынан (муоста, иһит сууйааччынан, уо.д.а) үлэлии сылдьар ыччаппытын ыҥыран ылан, манна тыа хаһаайыстыбатын техникумун уонна Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет базаларыгар сүөһүнү, сылгыны, табаны көрөргө-иитэргэ босхо үөрэттэрэн, идэлээх пиэрмэрдэри бэлэмниир баҕа санаалаах. Ол гынан баран, ыччат ити эйгэни баһылыан баҕарбата чуолкай. Онуоха Мичил Николаев бу курдук кыһалҕаны быһаарар:

– Ыччаты тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыарыыга, бастатан туран, үөрэтии-уһуйуу үлэтэ күүскэ барыахтаах. Ол үөрэтэн баран, үлэнэн хааччыйыахтаахпыт. Онуоха киһи дуоһуйар хамнаһын мэктиэлиэхтээхпит. Олорор усулуобуйатын тэрийиэхпит. Атын омуктар уопуттарын туһаныах тустаахпыт. Холобура, Европа дойдуларыгар сүөһүлэрин олус ыраастык тутан көрөллөр. Омуннаан эттэххэ, хотонноро дьиэ курдук. Биһиги ити таһымҥа тардыһыахтаахпыт. Хотоннорбут салгын тахсар үөлэстээх, күн киирэр түннүктэрдээх, саах таһаарар механизациялаах буолуохтаахтар. Өссө баран эттэххэ, аммиак сытын ыраастыыр фильтрдар туруохтаахтар. Итини кыайа туттахпытына, ыччат сүөһүнү көрүүгэ тардыһан барыаҕа. Ол эрээри аан бастаан итинник ирдэбилгэ эппиэттиир экспериментальнай хотону туруорсан туттаран, онно үлэһиттэри наймылаһан үлэлэтэн көрүөххэ наада.

Оннук үчүгэй усулуобуйаҕа үлэлээн бөҕө буоллахтара дии. Норуот дьокутаата ыраас хотоннор элбээтэхтэринэ, экологическай туризм сайдыан сөбүн бэлиэтиир. «Тас дойдуттан, Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн кыһын томороон тымныыларга сүөһүнү хайдах көрөрбүтүн көрө, хороҕор муостаахтан, сыспай сиэллээхтэн ылыллар бородууксуйаны, төрүт аспытын амсайа, киһи бөҕө кэлиэҕэ. Оттон ол дохуот нолуога өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүн хаҥатыа», – диир.

Ити курдук эдэр дьокутаат кэпсээнин сэҥээрэ иһиттим. Аҕам саастаах кэллиэгэлэрэ кинини бииргэ илдьэ сылдьан сүбэлээн, сокуон барылын оҥорууга тэҥҥэ үлэлэһэн, салайар үлэҕэ сыһыаран, өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэй каадыры бэлэмнээн таһаарыахтара диэн бигэ эрэллээхпин.