Норуот итэҕэллээҕэ

Бу боппуруоска Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьылаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева санаатын үллэстэр:

--Кэм-кэрдиис уларыйдаҕын ахсын учуобунньук тутулугар, ис хоһоонугар ирдэбил эмиэ уларыйан иһэр. Ол курдук, бастакы учуобунньугу XVII үйэҕэ чех учуонайа Ян Амос Каменскай, оттон Арассыыйаҕа XIX үйэҕэ Константин Ушинскай (“Родное слово”) оҥорбуттар. Сахабыт Сиригэр 1917 сылтан, С.А. Новгородов алпаабыта баар буолуоҕуттан, ааҕыыга, сурукка-бичиккэ үөрэтии саҕаламмыт.

1960-с сылларга дойду үөрэхтээһинин систиэмэтигэр суолталаах кэрдиис кэм кэлэн ааспыт: төрөөбүт тылларга улахан болҕомто уурулла сылдьыбыт. Тоҕо диэтэххэ, РСФСР норуоттара төрөөбүт тылларын сүтэрэр куттала үөскээбит. Онон сибээстээн өрөспүүбүлүкэбитигэр научнай-чинчийэр институт тэриллэр. Ол аата судаарыстыба сорудаҕынан тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, методистар, экспериментальнай оскуолалар, саха тылын учууталлара, өссө оҕолору кыттыһыннаран туран, анаан-миинэн учуобунньуктары оҥоруунан дьарыктанар буолбуттар.

Ырыынак урусхаллаах сылларыгар итинник “госзаданиенан” үлэ тохтообута да диэххэ сөп. Учуобунньуктары куонкурус түмүгүнэн ааптарыскай бөлөхтөр оҥорор буолбуттара. Ол эбэтэр хантан эмэ харчы көрүлүннэҕинэ, сайаапка түһэрэ охсон, болдьоммут кэмигэр диэри бүтэрэ охсуохтаахтара.

Учуобунньуктары оҥорор олус уустук үлэ. Туох баар методологията, методиката, сорудахтарын ис хоһооно, о.д.а. өрүттэрин көрөн оҥорбуккун кэннэ, аны ону оҕо хайдах ылынара эмиэ туспа тургутуу. Холобура, элбэх көлүөнэ үөрэммит, 1965 сыллаахха тахсыбыт Аллахскай “кассалаах” букубаара оннук элбэх ырытыыны ааспыта. Оттон 80-с сылларга М.Е. Охлопкова норуодунай суруйааччы Суорун Омоллооннуун оҥорбут букубаара Сэбиэскэй Сойуус быыстапкатыгар биһирэнэн, дипломунан наҕараадаламмыта. Ол аата учуобунньук тыла хомоҕой, оҕо өйдүүр тиэмэтигэр суруллубут буолуохтаах. Онон уран тыл маастардарын кыттыһыннарар эмиэ үчүгэй уопут буоларын билэбит.

Аныгы цифровой сайдыы кыаҕын барытын туһанан оҥоруохтаахпыт. Билиҥҥи учуобунньуктар бары электроннай барыйааннаахтар. Ол эрээри тоҕо сирэллэр? Кылгас кэмҥэ оҥоһуллар буолан, ол хаачыстыбатыгар охсор. Сэбиэскэй кэмҥэ хас эмэ сыл бэрэбиэркэлээн, ырытан баран, туһанарга көҥүллүүллэрэ. Иккис төрүөт -- анаан-минээн манан дьарыктанар дьоммут суох.

Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев  саха тылын чинчийэр научнай киини тэрийэр, саха тылын уонна литэрэтиирэтин чаастарын элбэтэр, төрүт култуурабытын, устуоруйабытын, Саха Сирин географиятын оскуолаларга үөрэтэр туһунан эппитин үөрэ иһиттим. Кистэл буолбатах, саха тылын чааһын аччаппыттара. Онно сөпсөһөн баран олорбокко, биһиги эрэгийиэммит, национальнай уратыбытын учуоттаан, үөрэтэр былааммытын бэйэбит тупсарыахтаахпыт. 2005 сыллаахха федеральнай таһымҥа саха тылын үөрэтии чааһын сарбыйбыттарыгар, бэйэбит 6 чааһы эбэн турардаахпыт. Бу 6 диэн көннөрү сыыппараны суруйан кэбиһии буолбатах, үбүн-харчытын булуутуттан саҕалаан, кэбиниэтин оҥорууга, методическай босуобуйаларынан хааччыйыыга тиийэ ымпыга-чымпыга элбэх. Аны, санэпиднадзор оҕо ноҕурууската улаатарын эмиэ тутуһар. Онон барытын сөпкө былааннаан, Үөрэх министиэристибэтэ үчүгэйдик үөрэтэн, көрөн, СӨ Бырабыыталыстыбатын таһымыгар дьаһал тахсарын ситиһиэхтээх. Үбүнэн-харчынан, үөрэх бырагыраамаларынан, методическай кэмпилиэктэринэн толору хааччылыннахтарына эрэ, саха тылын үөрэтиибит хаачыстыбата тупсуо. .

Үчүгэйэ диэн, 2021 сыллаахха “Судаарыстыбаннай тыллары сайыннарыы” бырагыраамата бигэргэммитэ Онон учуобунньуктары таһаарарга харчы көрүллэр буолла. Бэйэбитигэр да үчүгэй усулуобуйалар тэриллэн эрэллэрэ хайҕаллаах. Урут учуобунньуктар бары соҕуруу Смоленскай куоракка бэчээттэнэр эбит буоллахтарына, билигин оҥорорго көҥүллээх икки кыһалаахпыт -- “Айар” (“Бичик”) национальнай издательство уонна “Офсет”чааһынай типография.

Билигин учуобунньукка үлэлэһиэн баҕалаах дьон базатын оҥоруохха наада. Холобура, оскуолаларга айымньылаахтык үлэлиир учууталлар бааллар, ис хоһоонугар олору кыттыһыннарыахха сөп. Учуонайдар төрүтүн биэрэллэр, оттон методистар ньыматын. Суруйааччылар тылын-өһүн чочуйаллар. Уонна хайаан да апробацияны ыытыахха наада: оҕолор төһө ылыммыттарын, өйдөөбүттэрин чинчийэн көрөр ордук. Үчүгэй учуобунньук оннук оҥоһуллар.

Ол иһин киирбит этиилэри барытын учуоттаан, билигин баар учуобунньуктары көннөрүөхтээхпит. Аныгыскы тахсыытыгар чочуллан бэчээттэниэхтээх.

Түмүккэ этиэм этэ, аҥаардас учуобунньугунан эрэ билиини биэрбэккин. Учуутал бэйэтэ үөрэнэрин тухары учуутал. Ол иһин уһуйааччы бэйэтин сатабылын, таһымын үрдэтэн иһэргэ дьулуһуохтаах.