Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Олорор мутуккун кэрдимэ диэн дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо... Амма тыатын кэрдэри уопсастыбаннас, бүтүн өрөспүүбүлүкэ өрө туран утарыласта. Сайын үтүөтүн Амма кытылыгар атаарбыт, ыраас дьэҥкир уутугар сөтүөлээбит эрэ барыта Амма айылҕатын хайгыыр. Ол да буоллар инникитин маннык сүөргү быһыы-майгы тахсыбатын туһугар, кэлэр көлүөнэҕэ өйдөбүнньүк, куруук өйдөрүгэр-санааларыгар тута сырыттыннар диэн Амма улууһуттан төрүттээх, биир дойдулаахпыт, учуонай, уопсастыбаннай деятель, САССР атомнай бырамыысыланнаһын бэтэрээнэ, Новосибирск куоракка олорор Иоган Максимов Амма экологиятын туһунан санаатын эһиги истиигитигэр таһаарабыт.

Олорор мутуккун кэрдимэ диэн дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо... Амма тыатын кэрдэри уопсастыбаннас, бүтүн өрөспүүбүлүкэ өрө туран утарыласта. Сайын үтүөтүн Амма кытылыгар атаарбыт, ыраас дьэҥкир уутугар сөтүөлээбит эрэ барыта Амма айылҕатын хайгыыр. Ол да буоллар инникитин маннык сүөргү быһыы-майгы тахсыбатын туһугар, кэлэр көлүөнэҕэ өйдөбүнньүк, куруук өйдөрүгэр-санааларыгар тута сырыттыннар диэн Амма улууһуттан төрүттээх, биир дойдулаахпыт, учуонай, уопсастыбаннай деятель, САССР атомнай бырамыысыланнаһын бэтэрээнэ, Новосибирск куоракка олорор Иоган Максимов Амма экологиятын туһунан санаатын эһиги истиигитигэр таһаарабыт.

Амма өрүс Төрдө Алдан хайаларыттан саҕаланар, онно дириҥ синньигэс көҥүс устун хотугулуу-илин сүүрэр. Саха сирин 14 улахан өрүһүн ахсааныгар киирсэр. Амма эбэ 1462 км сүүрүгүрэ устан, сүүстэн тахса үрэҕи хомуйа тардан, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр, үтүмэн элбэх үүнээйини иитэн-аһатан олорор. Амма өрүс Амма, Чурапчы, Таатта, Алдан улууһунан ааһар. Өҥ кытылын устун сылгы, сүөһү төлөһүйэ үөскүүрүгэр, араас үүнээйи суорда силигилии үүнэригэр бары усулуобуйа баар. Маны сэргэ Амма устун аалынан сылдьан дьону-сэргэни, таһаҕас таһаллар.

Амма көрүөхтэн кэрэ айылҕата Үөһэ дойдуттан ананан кэлбит курдук, силигин ситэн, киһи кутун-сүрүн тутар уратылаах. Аан дойдуга биир саамай ыраас өрүс аатын ылыан ылар. Дьон-сэргэ таптаан сынньанар, этин-сиинин, кутун-сүрүн чөлүгэр түһэрэр үтүө айылгылаах. Айылҕатын баайа үгүс дьону тардар. Ол үтүө да, мөкү өрүттэрдээҕэ биллэр. Балыктааһын, булт, онтон да атын дьайыылар миэрэҕэ тутуллаллар. Ол сөп.

Мин эколог буолабын – айылҕа-киһи-үс кут чөл буоларын туһугар туруулаһабын. Амма маһын кэрдиини Ийэ айылҕаҕа, бүтүн Саха сирин айылҕатыгар дуураһыйыы курдук ылынным. Амма айылҕата олус нарын, уйан. Олохтоохтор тус наадаларыгар эрэ тутталларыгар мас кэрдэр бырааптаахтар.

Уруккута сэбиэскэй былаас саҕана киэҥ-куоҥ далааһыннаах бырайыактар бүтүн Хотугу Азияны хабар соруктаахтара. Онно Амма тыатын кэрдии былааҥҥа эмиэ баара. Ол саҕана бүтүн дойду Ангара ыраас уутун ырыаҕа ыллыыра... Сибиир улуу суруйааччыта Валентин Распутин Сибиир айылҕатын чөл хаалларар туһугар төһөлөөх сыратын-сылбатын, доруобуйатын ууран турууласпыта буолуой? Билигин Ангара Сибиири баһылааһын, дьон сири-уоту хайдах айгыратарын сааттаах хара мэҥэ буолбутун бары көрөбүт.

Олоҕум муҥур уһугар тиийбиччэ, аныгы электроннай толкуйдаах ыччакка киһи айылҕаҕа сыһыана төлкөнү түөрэр, дьылҕаны быһаарар суолталаах диэн тиэрдиэм этэ. Бүтэһик 80-100 сылларга – бэрт кылгас кэм иһигэр «икки атахтаах илиэһэй” (тылбын-өспүн баалаамаҥ) технократическай дьайыытынан тулалыыр эйгэ химиятын тосту уларытта, олохпут биосферата оҥоһуу “техносфераҕа” кубулуйда. Харчыга охтуу, ырыынак үйэтэ экология сатарыйыытын өссө күүһүрдэр. 80-c cылларга аммалар норуот ырыаһыта О.П. Иванова – Сидоркевич буоланнар Үөһэ Аммаҕа мас кэрдиитин былаанын тохтотон турардаахтар. Ол саҕана социальнай араҥанан араастаһыы суоҕа, уопсастыба тэҥ социальнай балаһыанньалааҕа. Билигин хартыына чыҥха атын: аҥардастыы бас билэр, туһанар адьынаттаах уопсастыбаҕа олоробут, майгы-сигили ырыынак эргииригэр хам баттаммыта быданнаата. “Айылҕа суотугар, Айылҕаны утары уонна Айылҕа сэмнэҕэр” капитализм бэйэтин олоҕун оҥосто сатыыр диэн З. Бзежинский эппитэ уот харахха.

Маннык салгыы барар кыаҕа суох. Олоҥхоҕо кэпсэммит Орто туруу бараан дойду хайы үйэ ынчык ырыатын ыллыыр. Ааспыт сыллааҕы Өлүөнэ эбэ уолуутун санааҥ, сибиир тыатын кытайдар тараахтаан эрбээбит каадырдарын ылан көрүҥ, 2020 сыл бүтүн Аан дойдуну атыйахтыы аймаата. Бу барыта Ийэ Айылҕа этэ сатыыр элэ-была тыла буолар.

Киһи санаатын тосту уларытар кэм үүннэ. Аҥардастыы туһанар, баһылыыр-көһүлүүр, ылар эрэ баҕаны тохтотон, туруктаах, айымньылаах салаанан салайтарар, өйү-санааны уһугуннарар кэрэх. Хомойуох иһин олорор мутукпутун кэрдэрбит баар суол. Саха норуота Олоҥхо дойдутун оспот бааһа буолбут алмаас, чох хостоммут оҥхойдорун көрөн олорор. Төһөлөөх мас кэрдиллибитэ өйгө баппат. Хоро таһар санааттан Бүлүү эбэ сүнньэ кэхтэн саҕаланна. Итини көрөн нуучча улуу бэйиэтэ Евгений Евтушенко бэл хоһооҥҥо хоһуйан турардаах:

На земле драгоценной и скучной,
Я стою, покорителей внук,
Где замерзшие слезы якутов
Превратились алмазы от мук…
Но без всяких клятв громогласных
Говорю я, не любящий слов:
Пусть здесь даже не будет алмазов,
Но лишь только бы не было слез.

Амма дьоно-сэргэтэ,уопсастыбаннас, ыччаттар, оҕолор ону өйдөөн, кыах баарынан араас хабааннаах үлэни ыыталлар. Мындаҕаайыга ыытыллыбыт экофорум чэрчитинэн аан бастаан Амманы ЮНЕСКО таһымыгар көмүскэлгэ ылар туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ.

Амма – Саха сирин айылҕатын ытык харысхала буоларын таһынан, Аан дойду экологиятын баайа-дуола буолар. Кыыс Амма тыытыллыбатах айылҕатын чөл хаалларар туһугар баарбытын-суохпутун ууран туран туруулаһарбыт саамай сөптөөх. Кэлэр көлүөнэ туһугар охсустахпытына сатанар. Амма Айылҕа Пааркатын аатын сүгэр кэмэ кэллэ. Арассыыйа заповеднигын таһынан, ЮНЕСКО көмүскэлигэр киллэрэр саамай сөптөөх дии саныыбын.

Коронавирус туһунан туох санаалааххын диэн олус элбэхтэ ыйыталлар. Мин тус санаам биир – Арассыыйа духуобунай сайдыытын туруулаһааччыларга, айылҕаны тыыннаах тутар туһугар үлэлиир-хамсыыр дьоҥҥо көмө курдук ылынабын. Олус элбэх күүһү-күдэҕи киһи аймах бэйэтин быыһанарын суолун тобуларын туһугар бараатым. Бэйэмсэх буолуу, аанньа ахтыбат, ньүдьү-балай быһыыланыы киһини иһиттэн сиир адьынаттааҕын быһаара сатаабытым ыраатта. Covid-2019 ону барытын тыаһа-ууһа суох, суостаахтык, быдан тиийимтиэтик быһаарар буолан биэрдэ.

Сир дьоно маннык кытаанах уруоктан, түгэҕэ көстүбэт аппаттан сөптөөх түмүккэ кэлэрбит буоллар, түүнүгүрбүт санаабытын сайҕаан, айымньылаах, инникилээх суолга үктэннэрбит диэн баҕалаахпын.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23