Экэниэмикэ

– От ыйын 5 күнүгэр Арассыыйа ЫБММ-тэн: “От ыйын 6 күнүттэн саҕалаан кэккэ улуустарга, ол иһигэр Дьааҥыга, улахан ардах түһүөҕэ, үрэхтэр таһымнара үрдүөн сөп”, -- диэн суруйбуттар этэ. Ол күнтэн саҕалаан, ууну кэтээбиппит, сотору буолаат, Сэбээн Күөл бөһүөлэгэр уу киирбитин истибиппит. От ыйын 8 күнүгэр киэһэ 8 чааска Суордаахха уу олус түргэнник тахсан эрэрин туһунан баһылык В.П. Стручков биллэрбитэ. Ити иннинэ бэйэлэрэ нэһилиэк иһигэр ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэн кыахтара баарынан көмүскэнэр дьаһаллары ылбыттара. Улуус дьаһалтата Суордаахха уу хайдах тахсан иһэрин кэтээн олорбута: ыксаллаах балаһыанньа үөскээн, үлэлээбитинэн барбыппыт. Ол эрээри уу күүскэ киирэрин хайдах даҕаны тохтотор кыах суоҕа, уу далааһына, таһыма олус дохсуна.

Суордаах нэһилиэгэр уу киирээтин кытта, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар биллэрбиппит. Айсен Николаев тута дьаһал биэрэн, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Садовниковы бырабыыталыстыба хамыыһыйатын салайааччытынан анаабыта. От ыйын 9 күнүгэр Дмитрий Дмитриевич, Сэбээн Күөлү көрөн баран Дьокуускайга тиийэн суһал мунньаҕы тэрийбитэ. Ол кэнниттн тута Ил Дархаҥҥа улахан мунньах буолбута. От ыйын 10 күнүттэн толору дьаһаллар, тэрээһиннэр ылыллан, үлэлээн барбыттара.

– Ил Дархан Айсен Николаев – иккитэ, бэл, Уһук Илин эрэгийиэнигэр Бэрэсидьиэн бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев кытта Дьааҥыга кэлэн бардылар. Туох дьаһаллары ыллылар, тугу эрэннэрдилэр?

– Уһук Илин эрэгийиэнигэр дойду бэрэсидьиэнин бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев уонна Ил Дархан Айсен Николаев чөлүгэр түһэрэр үлэлэри уталыппакка үбүлүүргэ, уу содулуттан эмсэҕэлээбит дьоҥҥо судаарыстыбаттан көрүллэр көмөнү (ол иһигэр аадырыстаммыт) кэмигэр тиэрдэргэ уонна, бастатан туран, социальнай эбийиэктэри өрөмүөннүүргэ сорудах биэрдилэр. Чааһынай дьон дьиэлэрин-уоттарын оҥостоллоругар тутуу матырыйаалын аҕалары дьаһайдылар.

Элбэх миллиардынан суумалаах көмө кэлиэхтээх дьаһала ылылла турар. Билигин биһиги ааҕарбытынан, аҥаардас тутуу матырыйаалыгар бөртөлүөтүнэн 350 туонна кэлиэхтээх. Маны таһынан биир тыһыынча кууп пило-матырыйаал Уус Куйгааҕа кэлэн кыстыахтаах. Суол турдаҕына, аны саас баран тиэниэхтээхпит. Сүөһү аһылыгын уталыппакка бэлэмнииргэ, үбүлээһини дьаһайарыгар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр Айсен Сергеевич быһа дьаһал биэрдэ. Ол толоруллан билигин харчытын кэтэһэ олоробут.

– Федерацияттан уонна өрөспүүбүлүкэттэн төһө үп көрүллүөх курдугуй?

– Чопчу сыыппараны «дефектовканы», симиэтэни уонна эспэртиисэни ааспыт эрэ кэнниттэн этэр кыахтаахпыт. Билигин Дьааҥы улууһун чөлүгэр түһэрэргэ “күөх уот” аһыллан турар. Астан саҕалаан тырааныспарынан хааччыллыыга тиийэ (ол иһигэр, матырыйаал ылыыта эмиэ) барыта өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай үбүлээһин суотугар барар. Суһал ыстаап туох үлэ ыытылларын Бырабыыталыстыбаҕа күн аайы отчуоттуур. Биһиги туох итэҕэс-быһаҕас баарын эбии сайаапкалаһан, туруорсан иһэбит.

Юрий Трутнев: “Дьааҥы куоратыгар даамбаны оҥоруохпут, территория иһинээҕи суоллары тупсарыахпыт”, – диэтэ. Билигин үбүлээһин боппуруоһугар үлэ барар. Улахан салайааччылар Дьааҥыга кэлэ сылдьалларынан туһанан, Дьааҥы куоратыгар 100 миэстэлээх таас дьиэ, Баатаҕайга успуорт комплекса, Адыаччыга оскуола-уһуйаан тутууларын туруорустубут. Онон көмө баар, өрөспүүбүлүкэ да, федеральнай салалта да өйүүллэр.

– ОДьКХ салаатын өрө тардарга туох үлэ саҕаланна?

– Айсен Сергеевичтэн ОДьКХ хаһаайыстыбатын эбийиэктэрин чөлүгэр түһэрэргэ, таһаҕастары таһарга көмөлөһөргө көрдөспүппүт. Онон тэхэньиичэскэй таһаҕастар кэлэн эрэллэр, ону сороҕун бөртөлүөтүнэн, сороҕун массыынанан ыыта олоробут.

Былырыыҥҥы баһаар содулугар ОДьКХ ГУТ Дьааҥытааҕы салаатын тиэхиньикэтэ уокка былдьаммыта, ону учуоттаан тустаах биэдэмистибэ уу баһар массыынаны ыытта. Өссө погрузчик, самасыбаал тиэхиньикэни туруорсубуппут. ОДьКХ эбийиэктэрэ сезон саҕаланыыта бэлэм буолуохтара.

– Оттооһуҥҥа туох дьаһалы ылан олороҕутуй?

– Ил Дархан дьаһалынан ынах сүөһүлээх, сылгылаах хас кэтэх ыалга биир туонна окко 5000 солк., тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга 7500 солк. көмө харчы көрүллэн эрэр. Бу көмө нэһилиэнньэ ууга барбытыттан-барбатаҕыттан тутулуга суох, барыларыгар бэриллиэҕэ.

Ходуһабыт 80 %-нын уу ылан турар, ууга барбатах да нэһилиэктэр ходуһалара эмиэ ууга тураллар. Олус бытааннык түһэр, аны туран күөллэри кытта силбэһэн хааллылар. “Сири алдьатан, кэлин эмиэ таһаарар буолуоҕа” диэн олохтоохтор дьиксинэллэр. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев эмсэҕэлээбит нэһилиэктэргэ сырытта. Билигин мобильнай биригээдэлэри ыраах ыытан оттотор сорук турар. Бу биригээдэлэр ыраах оттообут отторун кыһын тиэйэргэ субсидия көрүллүөҕин эттэ. «Атырдьах ыйын 20 күнүгэр балаһыанньа хайдаҕыттан көрөн эбии дьаһаллары ылыахпыт”, -- диэн эрэннэрэн бардылар. Сүөһү эбии аһылыгын, гранулированнай оту, эбиэһи аҕалыыга үлэлэһэбит. Бастакы баартыйанан кыра да буоллар, сүөһү эбии аһылыга кэллэ.

– Уу ылбыт нэһилиэктэригэр балаһыанньа хайдаҕый?

– Дулҕалаах, Суордаах, Дьааҥы куората ууга ордук улаханнык бардылар. Адыаччыга элбэх чааһынай дьиэ эмсэҕэлээтэ. Дулҕалаахха, Суордаахха дьиэлэр эргэлэр, эбиитин халааҥҥа хаста да барбыт буоланнар улаханнык оҕустардылар.

Улууска нэһилиэнньэ аҥаара киин сылытар ситимҥэ холбоно иликтэр. Холобур, Адыаччыга чааһынай дьиэ 40 %-на эрэ холбонон турар, үгүстэр маһынан оттуналлар. л мастара ууга барда. Онон дьон-сэргэ бу күннэри туттуммахтаан, күүстээх үлэ үөһүгэр сылдьар.

Социальнай эбийиэктэри чөлүгэр түһэрэргэ бэдэрээтчит тэрилтэлэри кытта дуогабар түһэрсэбит. Олохтоохтор, волонтёрдар эбийиэктэри куурдаллар. Кэлэр нэдиэлэттэн кыстыкка киирэргэ чуо үлэлээн барыахтара.

– “Приватизацияламматах” уһаайбалар, хотоннор дьыалалара хайаста?

– “Приватизацияламмыт-приватизацияламматах” диэҥҥэ араарбаппыт. Федеральнай сокуонунан ууга барбыт дьиэлэргэ эрэ көмө оҥоһуллар. Акт мунньан баран, эбии көмөнү туруорсуохпут. Билигин федеральнай үптэн халаан уутугар эмсэҕэлээбиттэргэ биир кэмнээх уонна дьиэлэрэ ууга барбыттарга 10-20 тыһ. солк. көмө оҥоһулла турар.

– Оччотугар уһаайбаҕа, хотоҥҥо көмө суох буоллаҕа? Чааһынай бас билии киэнигэр.

– “Көмө суох” диэн буолбатах. Ити боппуруос билигин аһаҕас турар. Дьон туруорсар. Биһиги эмиэ ити хайысхаҕа үлэлэһэбит.

– Улахан хампаанньалар, тэрилтэлэр, биирдиилээн дьон, уустук балаһыанньаны өйдөөн, улаханнык көмөлөстүлэр.

– Уопсастыбаннай палаата бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Дьааҥы киэҥ туттар киһитэ, 1992-1997 сс. Дьааһы улууһугар баһылыктаабыт Иван Иванович Горохов уонна Дьааҥыттан төрүттээх уопсастыбанньык Гаврил Чемоханов улууска гуманитарнай көмөнү тэрийиигэ үлэлии сылдьаллар, дьон-сэргэ махталын ыллылар. Уопсастыбаннай палаата иһинэн хомуллар гуманитарнай көмө үс эриэйсэнэн кэллэ. Бүгүҥҥү туругунан, 9,5 туонна таһаҕас кэлэн, тиэрдиллэ сылдьар. Оҕо аһа, таҥас-сап, мото-пуомпалар, ас-үөл, күннэтэ туттар мал-сал уо.д.а. Атын улуустар, тэрилтэлэр, уопсастыбаннай түмсүүлэр, баартыйалар көмөҕө туруннулар.

– Саас интервью ыларбар “2021 сылга бүддьүөппүтүгэр 2 млрд 662 мөл. солк. көрүллүбүтэ” диэн этэн тураҕын. Халаан кэнниттэн чөлүгэр түһэриигэ улуус бэйэтэ төһө үптээҕий?

– Улууска ыксаллаах быһыыга-майгыга диэн 3 мөл. солк. көрүллэр. Ол үп дьону быыһыырга, бастакы көмөнү оҥорорго, ыксаллаах кэмҥэ наадалаах тэриллэринэн хааччыйарга уо.д.а. ананар. Айылҕа содулун кэннэ чөлүгэр түһэрии федеральнай салалта боломуочуйата буолар.

– Гаврил Ильич, барыбытын биир ыйытыы долгутар: бу ыгым кэмҥэ улуус хайдах өрүттүөй?

– Ил Дархан сыал-сорук туруорда. Биһиги үлэбит былаанын онно сыһыаран оҥоробут. Күһүммүт ыган иһэр, биир күн, биир чаас күндү. Уһун, дьүккүөрдээх, сыралаах үлэ күүтэр. Күүспүт баарынан туруулаһар санаалаахпыт, эрэлбитин ыһыктыбаппыт. Нэһилиэк дьаһалталара, тэрилтэлэр, улуус дьоно-сэргэтэ ыарахан кэмҥэ көхтөөхтүк, дьоһуннук дьаһанан үлэлииллэригэр, бу ыарахан кэммитигэр көмөлөспүт улуустарга, тэрилтэлэргэ, урбааннььыттарга, биирдиилээн үтүө санаалаах дьоҥҥо улууспут аатыттан барҕа махталбын тиэрдэбин.