Бырамыысыланнас

Мунньахха норуот дьокутааттара, бырабыыталыстыба, министиэристибэлэр үлэһиттэрэ, Аартыка оройуоннарын баһылыктара, П.А. Лазарев аатынан Мааман түмэлин дириэктэрэ кыттыыны ыллылар.

Үксэ биһиэхэ хостонор

         Парламентскай истиилэри иилээн-саҕалаан Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сахамин Афанасьев ыытта.

--Сэлии муоһа тас дойдуларга билиниллэр ураты ресурсабыт буолар. Ол курдук, эспиэрдэр суоттааһыннарынан, айылҕа бу матырыйаала Арассыыйаҕа хостонор уопсай ахсааныттан биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 80-тан тахса бырыһыана тиксэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ аан дойду үрдүнэн мааман кырамтата муҥутаан үгүстүк көстөр сиринэн Саха сирин хотугулуу-илиҥҥи уһук улуустара буолаллар. Ити оройуоннарга 500-чэкэ тыһыынча туонна саппаас сытара сабаҕаланар. Ол эрээри бу баайбыт, этэргэ дылы, былыргы үйэтээҕи тобох буолан, чөлүгэр сатаан түспэт, хаҥаабат, бүтэн иһэр эрэ аналлаах, онон ураты харыстабыллаах сыһыаны, күүстээх хонтуруолу эрэйэр, -- диэн сырдатта.

 Сахамин Миланович быһаарбытынан, 90-с сыллардаахха аан дойдуга слон муоһун атыытын бобоннор, хата, ол дьаһал сэлии муоһун эргиниигэ үчүгэйинэн дьайбыт. Ол түмүгэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит тас дойдулары бу бородууксуйанан хааччыйыыга сүрүн оруолу ылбыт.

РФ сир аннынааҕы баайыгар туһуламмыт сокуон сэлии муоһун бырамыысыланнай хостооһунун сатаан хонтуруоллаабатын иһин, Саха сирэ бэйэтэ хонтуруолу ыыта сатыыр эбит. Ол курдук, 2005 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбит бэйэтэ анал сокуон ылынан, мааман муоһун кэмиэрчэскэй сыалга туһанааччыларга лицензия биэрэр буолбут. Сэлии муоһун атыытыттан киирбит нолуок өрөспүүбүлүкэ уонна муниципальнай тэриллии бүддьүөттэригэр киириэхтээх. Бу адьас сөптөөх быһаарыныы дии санаатым. Күн бүгүн сэлии уҥуоҕун палеонтологическай (былыр үйэтээҕи таас буолбут кыыллары уонна үүнээйилэри үөрэтэр наука көрүҥэ) матырыйаал быһыытынан көрдүүбүт диэн ааттаан, бүтүн бырамыысыланнай хабааннаах үлэ бара турарын парламентарий бэлиэтиир. Санатар буоллахха, уу оҕуһун муоһун көрдөөһүнү оннук эрэ сыалга көҥүллүүллэр. Сирин анаан түөрэр эҥин бобуллара.

Болдьоҕун уһатарга туруорсаллар

Салгыы сүрүн дакылаатчыт быһыытынан өрөспүүбүлүкэбит бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирэ Максим Терещенко тылы ылла.

Кини Сахамин Миланович быһаарбытыгар эбэн: “Аан дойдуга мааман муоһун атыыта биллэ эбиллибит кэминэн 2017 сыл этэ”, -- диэн санатта. Тоҕо диэтэххэ, ити сыл Кытайга слон муоһуттан оҥоһуктары атыылыыры боппуттар.

Максим Викторович тылыттан өйдөөбүппүнэн, маннык эйгэҕэ сир бу баайын туһанааччы хааччаҕа суох хас баҕарар лицензияны ылар кыахтаах эбит. Холобура, билигин тус хоту уонна Аартыка 15 оройуонугар сир баайын 118 туһанааччы 781 лицензияны ылбыт. Миниистир: “Интэриэһиргиир дьон сиһилии бу туһунан министиэристибэ саайтыттан билсиэххитин сөп”, -- диэн чопчулаата.

Салгыы иһитиннэрбитинэн, быйыл лицензия ылыытын таһыма кэккэ сыллардааҕар лаппа аччаабыт. Намтааһын төрүөтүнэн лицензиялар бэриллэр болдьохторо буолбут. Ол эбэтэр саҥа киирээри турар саҥа сокуон ирдэбилинэн, маннык көҥүлү, урукку быраабылаҕа көһөрөн, баара-суоҕа биир эрэ сылга биэрэр буолаллар. “Онон бу соторутааҕыта Бэдэрээссийэ Сэбиэтэ ыыппыт тэрээһинигэр министиэристибэ аатыттан көҥүлү үс сылтан кырата суох болдьоххо уһаталларыгар суругу  бэлэмнээн киллэрбиппит. Болдьоҕо уһаатаҕына, быһаччы дьарыгырар дьоҥҥо үлэлииллэригэр тоҕоостоох уонна хонтуруоллуур уорганнарга отчуоттуулларыгар да табыгастаах буолуо этэ”, -- диэн миниистир Максим Терещенко быһаарар.

Кини сүрүн болҕомтону булумньу көстүбүт сирин маркировкалааһыҥҥа уурда.

--Сир баайын туһанааччы булумньутун маркировкалаан, ол эбэтэр бэлиэтээн, муос, уҥуох көстүбүт сирин хайаан даҕаны ыйара улахан суолталаах. Министиэристибэ маркировкалааһыны бэрээдэктээһиҥҥэ туһуламмыт анал бирикээһи таһаарда. Бу бирикээһи сир баайын туһаныы управлениета уонна юстиция министиэристибэтэ бигэргэппиттэрэ. Маннык бэлиэтээһин көстүбүт муос, хостонуоҕуттан айаннаан, ювелирнай эбэтэр сувенирнай оҥоһук буолан тахсыар диэри суола дьэҥкир буоларын хааччыйар. Оччотугар бу эйгэҕэ сыһыаннаах бары үлэһиттэр дьарыктара сокуоннайын итэҕэйиэхтэрэ уонна кэтиир-хонтуруоллуур уорганнарга даҕаны үлэлэрэ кэм судургу соҕус буолуо этэ.

Чахчы даҕаны, Максим Викторович этэрэ оруннаах. Холобур, эн Кытайга тахсыбыт оҥоһугун пааспара Саха сиригэр көстүбүт муос буоларын туоһулуур буоллаҕына, ырыынак бэрээдэктэниэ, куттала суох илдьэ сылдьарга, салгыы атыыга да тахсарыгар туох да күөмчүтэ, күчүмэҕэйэ суох буолуо этэ. Ол дааннайдары чинчийээччилэр да үлэлэригэр туһаныахтарын с6п.

--Биир кэмҥэ биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр атыылыыр былаһаакканы тэрийии хайдах да кыаллыбатын туһунан санаппыттарын үрдүнэн, баар буолан эрэрэ үөрдэр. 2021 сыл ситиһиилээх буолла. Ол курдук, былаһааккабыт билигин өрөспүүбүлүкэ таһымнаахха кубулуйан эрэр. Бу үлэни сааһылааһыны СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко бэйэтэ ыыта сылдьар. Олоҕун бигэтик буллаҕына, сэлии муоһуттан эрэ буолбакка, хостонор уонна оҥоһуллар атын көрүҥнэри эмиэ хабыахпыт.

Онон электроннай атыы-эргиэн былаһаакката – бу бэрээдэк, хонтуруол, табыгастаах ырыынак мэктиэтэ уонна, биллэн турар, Саха сирин уустарын дьоһун оҥоһуктарын, кинилэр үтүө ааттарын аан дойдуга сураҕырдыы.

Сокуон өттүттэн көрдөххө

Айылҕа харыстабылын борокуруора Андрей Ноговицын маҥнай эмиэ лицензия өттүн таарыйда. Мааман муоһун хостооччулар сыллааҕы таһымнара (уопсай нуормалара) 120 туонна буолар эбит. Борокуратуура сир бу баайын хостооччулар булумньуларын отчуоттаабатах түгэннэрин ирдэһэн булаталаан, сокуонунан эппиэттэтэр эбит. Ол эрээри үксүн лицензия усулуобуйатын кэһэн буруйданалларын бэлиэтээтэ. “Бу түбэспит дьоҥҥо Бэрээдэги административнай кэһии кодексын 7.3 ыстатыйатын 2 чааһынан дьыала тэриллэр. Маны сэргэ 40 киһи отчуотун кэмигэр түһэрбэккэ, эмиэ административнай эппиэккэ тардылынна. Ол гынан баран, сэлии муоһун хостооһуҥҥа буруйу кэһии кэккэ сыллардааҕар намтаата”, -- диэн иһитиннэрдэ.

Сокуону кэспит киһиэхэ ыстарааба баара-суоҕа үс тыһыынча, оттон тэрилтэ буоллаҕына – 20-40 тыһыынча солкуобай буолар эбит. Ол иһин мунньах кыттыылаахтара ыстараап кээмэйин хас эмэ бүк үрдэтэр туһунан этиини киллэрдилэр.

Борокуруор бырамыысаланнас уонна геология министиэристибэтэ сэлии муоһун хостооччулары хонтуруоллуур үлэтэ ситэтэ суоҕун ыйда.

--Судаарыстыбаннай хонтуруол үлэтэ уустуктардааҕын өйдүүбүт: кэтиир территориялара ырааҕа уонна киэҥэ бэрт. Аартыка сирдэрин хонтуруоллааһыҥҥа олус элбэх үп ирдэнэр. Маннык кэтэбилгэ-манабылга салгын, уу ааллара уонна сиринэн сылдьар вездеход тиэхиньикэ эрэ туһалыан сөп. Муоһу көрдөөччүлэр мотопомпанан (улахан ыгыылаах ууну ыһар тэрил) туттан, сири суурайан үлэлииллэрэ сокуону кэһии буолар.

 Кырдьык, Андрей Константинович этэрэ эмиэ баар суол. Биир муос көрдөөччү уол бэркиһээн кэпсээбитин санаан кэлэбин. “Үйэлэр тухары турбут балай эмэ улахан томтор сири, мотопомпанан үрдэрэн, олоччу суох буолуор диэри суурайан кэбиһэбит”, -- диэн. Маныаха сүрүн хоромньута диэн, бу сир сыыйа ирэн барар, сир алдьанар, үрэх сүнньэ уларыйар. Ол айылҕаны айгыратар, кэҕиннэрэр. Андрей Константинович: “Маннык ньыманан туттар дьоҥҥо, химиичэскэй эттиктэринэн туттубаттарын иһин, билиҥҥитэ правовой сыананы быһар күчүмэҕэйдээх”, -- диэн этэр. Ол аата тулалыыр эйгэҕэ итинник харыстабыла суох быһыыны эппиэккэ тардар ыстатыйа сокуоммутугар суох эбит. Онон РФ Холуобунай уонна Бэрээдэги административнай кэһии кодекстарын ыстатыйаларыгар итинник түгэҥҥэ туһуламмыт уларыйыылар, эбиилэр киириэх тустаахтар.

Наука хараҕынан ырыттахха

П.А. Лазарев аатынан Мааман түмэлин дириэктэрэ Максим Чепрасов Саха сиригэр уу оҕуһун чинчийэн үөрэтии бүгүҥҥү күҥҥэ ханнык кэрдиискэ тиийэн турарын кэпсээтэ.

--Хойукку плейстоцен (140-40 тыһ. сыл антах) кэмигэр биһиги территориябытыгар мааманнар, бизоннар, носорогтар уо.д.а. атын ити кэминээҕи аарымалар күүскэ үөскүү, тэнийэ сылдьыбыттар. Кэлин килиимэт уларыйан, ити баараҕай кыыллар сорохторо атын сиргэ көһөн, атыттара төрүт даҕаны сир үрдүттэн симэлийбиттэр. Саха сирин ирбэт тоҥо оччотооҕу кэм өлүктэрин тоҥорон харыстыыр. Хотугу омуктар ити кырамталары булан, туһаҕа таһаарбыттара номнуо 250-тан тахса сыл буолла. XVIII үйэттэн саҕалаан, эттээх-сииннээх өлүктэри булан барбыттара.

Петр Лазарев 1991 сыллаахха куораппытыгар Мааман түмэлин тэрийэн, билигин биһиги сэлиини тиһиликтээхтик үөрэтэр кыахтаахпыт. Ол иһин өрөспүүбүлүкэбитигэр көстүбүт сэдэх булумньулар бэйэбитигэр чинчийиигэ хаалаллар уонна экспонат да быһыытынан тураллар. Бу кэнники 5 сылга үөрэтиллиэн сөптөөх сымнаҕас эттиктээх (мягкая ткань) мааманнар, түүлээх носорогтар, бизоннар, сылгылар, тайахтар уонна сиэмэх кыыл араас көрүҥнэрэ көстүбүттэрэ. Наукаҕа улахан көмөнү олохтоох дьон оҥороллор. Үксүн кинилэр тыллааннар, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан, сөпкө харайаннар, саҥа булумньунан байыталлар.

Уопсайынан, Максим Юрьевич кэпсээнэ олус интэриэһинэй буолан биэрдэ. Киһи манна анаан туспа матырыйаал да оҥоруон сөп курдук. Онон бу тиэмэҕэ хаһан эмэ эргиллэн кэлиэҕим.

Уустарбыт оҥоһуктарын атыыга таһаарыахха

Салгыы кэпсэтиигэ дьокутааттар, улуус баһылыктара кыттыстылар. Ыйытык үөһэ ыйытык. Сэлии муоһун эргиэнин хонтуруолун күүһүрдүү, буруйу кэһээччилэргэ, муоһу хомуйааччы да буоллун, холуобунай дьыаланы көбүтүү уонна Мааман киинин дойдубутугар тутуу тула тыл бөҕө этилиннэ.

Сахамин Миланович туруорсара диэн, мааман муоһун көрдөөһүн уонна атыылааһын өттүгэр федеральнай сокуоҥҥа баар итэҕэстэри ситэрэн биэрии уонна олохтоох нэһилиэнньэ бу үгэс дьарыгын сокуон өттүнэн көҥүллээх буолуутун ситиһии. Маны таһынан, бу эйгэттэн киирбит нолуок бүддьүөккэ киириитин эмиэ анаан сыныйалларын, болҕомтолоругар ылалларын туһунан санатта. Өскөтүн бу эргиэн үөһэттэн тиһиликтээхтик хонтуруолланнаҕына, биллэн турар, бу эйгэҕэ улахан көмө-өйөбүл баар буолара саарбаҕа суох.

--Бу хайысхаҕа үлэ бара турар, ону ааһан, Ил Түмэн уонна СӨ Быраабыыталыстыбата быһаччы кыттыытынан саҥа сокуон бырайыага оҥоһуллан, дьокутааттар Галина Данчикова, Николай Николаев уонна Алексей Гордеев Судаарыстыбыннай Дуумаҕа киллэрэн тураллар. Билигин бу бырайыак Госдумаҕа маҥнайгы ааҕыытыгар сытар. Бу уларытыы сүрүн хайысхата -- палеонтологическай матырыйаал быһыытынан хомуллар сэлии булумньуларын көрдүүр сирдэри биир кэлим хонтуруолланар сирдэргэ холбооһун. Маны таһынан, мунньах кыттыылаахтара сөбүлэспиттэринэн, бу эйгэҕэ үлэлиир биирдиилээн дьону, тэрилтэлэри, кинилэр үлэлэрин хонтуруолга ылыы. Ханна да учуоттаммат уоран атыыны тохтотуу уонна быраабыланан тэриллэр ырыынакка таһаарыы.

Сэлии муоһа курдук хостонор баайбытынан өрөспүүбүлүкэбит аан дойдуга үтүө эрэ өттүнэн биллэрин ситиһиэхтээхпит. Ол туһуттан чинчийии үлэтин салгыыр олус наадалаах. Аартыка оройуоннарыгар, айылҕатын уларыйыытыгар, кыылга-сүөлгэ, киһиэхэ дьайыытыгар болҕомтону күүһүрдүөххэ. Муоһу бэйэтин сырье быһыытынан таһары тохтотон, манна сувенир, киэргэл гына оҥорон баран, дьэ, биирдэ тас дойдуларга атыыга таһаарар барыстааҕын өйдүөх тустаахпыт. Саха муоһунан кыһар уустарын өйүөх тустаахпыт, кинилэри үлэнэн хааччыйан, -- диэн Сахамин Афанасьев бэлиэтиир.

Мунньах түмүгүнэн, ити үөһэ этиллибиккэ болҕомто ууруллар буолла. Сүргэни олус көтөхпүтэ диэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр аан дойдутааҕы Мааман киинэ тутуллара күүтүллэр. Билигин ити саҥа дьоһун сүүрээн бырайыага оҥоһулла сылдьар. Сахамин Миланович кэпсээбитинэн, бу киин иһинэн научнай лаборатория, криохранилище (көстүбүт өлүктэри сөпкө харайар аналлаах баараҕай тутуу), муус үйэ кэминээҕи эйгэни үөскэтэр полигон баар буолуо. Билигин иһиттэххэ, хайдах эрэ, омуннаах курдук эрээри, Максим Викторович эппитин санаатахха, түмсүүлээх үлэ бардаҕына, кыаллар суол буоллаҕа.

Чопчулаан ыйыттахха

Норуот дьокутаата Дмитрий Семенов:

-- Өрөспүүбүлүкэбитигэр сэлии муоһуттан киирэр уопсай дохуот төһөнүй? Сыыппаранан эттэххэ? Солкуобайга таһаардахха?

СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирэ Максим Терещенко:

--“Биһиэхэ билигин туох да киирбэт”,-- диэтэхпинэ, ол сымыйа буолбатах. Ити НДФЛ өттүнэн этэбин. Ол иһин сэлии муоһунан эргинии легальнай дьарык быһыытынан федеральнай сокуон бигэргэттэҕинэ, киирбит үп нолуога сэлии көстүбүт сирин улууһугар тиийиэн сөп. “Ол хайдах быһыылаахтык төннөрүй?” диэн -- ити атын боппуруос. Холобур, федеральнай сокуоҥҥа киирэр түгэнигэр, бу төлөбүр аренда иһин буолар дуу, биитэр атын көрүҥҥэ иэҕиллэрэ дуу? Өскөтүн итини эрэгийиэннэр бэйэлэрэ быһаарар буоллахтарына, нолуок өссө атын көрүҥэ киириэн сөп. Онон  сокуон быһаарыытын билигин кэтэһэбит.

***

Судаарыстыбаннай Мунньах бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктор Губарев:

--Борокуратуура отчуотуттан көрдөххө, муосчуттарга сылга 120 туонна көҥүллэнэр эбит. Ити барыта палеонтологическай сыалга диэн ыйыллар. Бу маны хайдах хонтуруоллуур кыах баарый? Холобура, аҥаардас биир улууска сыл аайы 600 киһи хостуу кэлэр. Бу дьону хайдах бэрэбиэркэлиигит? Үһүс ыйытыым: эһиги “муосчуттары уопсастыбаннай иниспиэктэрдэр хонтуруоллууллар” диэн бу докумуоҥҥутугар суруйбуккут. Ол муосчуттарыҥ бэйэлэрин атаҕастаппат дьон эбээт. Олортон уопсастыбаннай иниспиэктэрдэри хайдах көмүскүүбүтүй? Холобура,  буруйдаах өттө тыллаабыттарын билэн мэһэйдэстин? Бу маны эмиэ толкуйдуохха баара.

Айылҕа харыстабылын борокуруора Андрей Ноговицын:

--Быраабы араҥаччылыыр уорганнар чопчу бу муос хантан көстүбүтүн өйдүүллэригэр каартатын оҥорон, былаанын чопчулаан, сирдэрин бэлиэтээн, тустаах докумуоҥҥа киллэрэбит. Бүгүн биһиги федеральнай сокуоммутунан муоһу хомуйуу эрэ көҥүллэнэр. Иккис ыйытыкка эттэххэ, бүгүҥҥү күҥҥэ муосчуттары, кинилэр үлэлэрин Арассыыйа айылҕатын харыстабылын министиэристибэтэ эрэ хонтуруоллуур кыахтаах. Бу тэрилтэ көрөр сирэ, Дьокуускай куораттан ураты, территориальнай хааччаҕа суох. Аны туран, уунан эрэ сылдьан, ол эҥээри кэтиир бырааптаахтар. Ол иһин икки суол баар: Арассыыйа айылҕатын харыстабылын үлэһитин ахсаанын элбэтиэхтэрин эбэтэр бу тэрилтэ хонтуруоллуур боломуочуйатын атын уорганнарга эмиэ кэҥэтиэхтэрин наада. Үсүһүнэн, уопсастыбаннай иниспиэктэрдэр хонтуруоллуур эбээһинэстэрэ суох. Кинилэр буруйу кэһиини буллахтарына, биллэриэх эрэ тустаахтар. Оттон иниспиэктэрдэри көмүскүүр өттүгэр этэр буоллахха, ханнык даҕаны сокуон ону боппот. Бу өттүн өссө үөрэтэн, ситэрэн биэриэхпит.

***

Ил Түмэн хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалатыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева:

-- Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэбитигэр Арассыыйа палеонтологиятын уонна мааманын киинэ тутуллуохтаах диэн этэ. Бу боппуруос билигин ханна тиийэн турарый? Иккиһинэн, бу лицензия ылааччы дьон быыһыгар олохтоох дьон төһө баарый?

Миниистир Максим Терещенко:

--Алтынньы ый саҥата мааман киинин тэрийии туһунан Ил Дархан Айсен Николаев ыҥыран кэпсэтэ сылдьыбыта. Бу бырайыагы өссө ситэрэн-хоторон, Мааман аан дойдутааҕы киинин биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тэрийэр, итиэннэ ханан тутуллуохтаах сирин кытары чопчулуур туһунан дьаһал бэриллибитэ. Бырабыыталыстыбаҕа ити боппуруоска үлэлэһэр эппиэттээх дьон баар. Лицензия ылыытын туһунан эттэххэ, бүгүҥҥү күҥҥэ ити дьонтон 97%-на -- олохтоохтор. Онно 89 удьуор уус община киирсэр.

***

Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка уонна бас билии боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий НИКОЛАЕВ:

--Сэлии муоһун көрдүүр уонна хомуйар эрэ көҥүллэнэр. Хостооһун бобуллар. Онтон ити этэр 120 туоннаҕытыттан хас бырыһыана мотопомпаны туһанан хомуллубута буолуой?  

Максим Терещенко:

Итиннэ хонтуруоллуур уорганнар чопчу хоруйдуохтарын сөп буолуо.Хайдах оннук буолуой?! Эһиги эппиэттиэхтээххит. Эһиги ити дьоҥҥо лицензия биэрэ олороҕут. Эһиги усулуобуйатын суруйаҕыт.Биһиги усулуобуйабытыгар муосчуттар сокуону булгуччу тутуһаллара ыйылла сылдьар. Өскөтүн буруйу кэһии тахсар түгэнигэр, хонтуруоллуур уорганнар кыттыһаллар.

--Ити аҕалар сыыппараҕыт 90 %-на сокуоннайа суохтук хостоммут буоллаҕына да көҥүл. Оннук буолуо даҕаны. Сөп, оччотугар маннык ыйытыы: эһиги лицензияҕытын хайдах биэрэҕитий? Изыскание оҥорбоккут, сирин саппааһын үөрэппэккит. Көннөрү хараххытынан көрөн, быһа холоон түҥэтэҕит дуо? Эбэтэр хайдах?

Лицензияны сайабылыанньа суруйбут дьон ылаллар. Холобура...Ол эбэтэр мин: “Бу Дьокуускай куорат турар сиригэр лицензия ылабын”, -- диэтэхпинэ, эмиэ биэрэҕит дуо?Сокуоммут оннук. РФ олохтооҕо буоллун даҕаны, эн ылар бырааптааххын.

--Ол аата эһиги чопчу бу сир саппаастаах эҥин диэн быһаарбакка, лицензияҕытыгар көҥүллэнэр нуорматын мээнэ суруйаҕыт.

--Оннук буолбатах. Итинник сир баайдаах территориялар каартаҕа киирэн тураллар. Лицензия ылааччы чопчу сирин ыйан туран, көрдүүр муоһун ыйааһынын киллэттэрэр.